این در حالی است که تولیدات پتروشيمي ایران بر محصولات معدودی همچون؛ متانول، اوره و اتيلن متمرکز شده است. به همین جهت، سهم ايران از محصولات با ارزش افزوده بالا (مانند پليمرهاي مهندسي، افزودني‌ها، رزين‌هاي خاص) بسیار پايين‌تر از انتظارها و قابلیت‌های آن است.
در چنین شرایطی، كارشناسان هشدار مي‌دهند كه ادامه الگوی سنتی تولید بویژه روند خام‌فروشي، ضمن كاهش ارزش اقتصادي صادرات، جايگاه ايران را در بازارهاي جهاني پتروشیمی تنزل خواهد داد.
در نگاه بزرگان صنعت پتروشیمی، زنجيره ارزش، مجموعه فرآيندی است كه از استخراج مواد خام مانند نفت و گاز آغاز شده و با تبديل آنها به محصولات پايه (نظير اتيلن و متانول)، محصولات مياني (مانند پليمرها) و نهايتا محصولات نهايي (از جمله پلاستيك‌ها، كودهاي شيميايي و مواد تخصصي) ادامه مي‌يابد. اين زنجيره شامل سه بخش اصلي بالادستي (استخراج و پالايش)، ميان‌دستي (توليد محصولات پايه) و پايين‌دستي (توليد محصولات نهايي) است. توجه به اين زنجيره از اهميت بسزايي برخوردار است، زيرا هر مرحله ارزش افزوده بيشتري ايجاد مي‌كند.
این گروه از صاحبنظران در بیان مصادیق و مثال‌های عینی زنجیره ارزش می‌گویند: متانول توليد شده از گاز طبيعي حدود 5 برابر ارزش گاز خام و پليمرهاي مهندسي حاصل از آن تا 20 برابر ارزش افزوده دارند. در این راستا، بخش پايين‌دستي به دليل ارتباط با صنايع مصرفي، اشتغالزايي قابل‌توجهي دارد و هر شغل در اين بخش مي‌تواند تا 5 شغل غيرمستقيم ايجاد كند. همچنين با تنوع چرخه تولید محصولات ، بازارهاي صادراتي را گسترش یافته وضمن کاهش ريسك وابستگي به يك محصول خاص، اندیشه پايداري اقتصاد محقق مي‌شود.
طبق گزارش هیأت مدیره شرکت بازرگانی پتروشیمی، ايران در حال حاضر با ظرفيت توليد حدود 90 ميليون تن در سال، حدود 2 درصد از توليد جهاني پتروشيمي را در اختيار دارد و در منطقه خاورميانه با 22.5 درصد از ظرفيت توليد، جايگاه قدرتمندی داراست. به همین ترتیب، در بخش بالادستي، دسترسي به خوراك‌هاي متنوع مانند «متان، اتان، پروپان و نفتا» مزيت بزرگي است و در بخش ميان‌دستي، ايران در توليد محصولاتي مانند؛ متانول (يكي از بزرگ‌ترين توليدكنندگان جهان)، اتيلن و آمونياك موفق بوده است. اما در بخش پايين‌دستي، توسعه محدودتر بوده است. تنها 26 درصد از محصولات پتروشيمي در بازار داخلي مصرف مي‌شود و 74 درصد صادر مي‌شود، كه نشان‌دهنده ضعف در صنايع تكميلي است. این گزارش می‌افزاید: وابستگي به واردات برخي محصولات پايين‌دستي مانند پلي‌كربنات يا گريدهاي خاص پليمرها، سالانه حدود 4 ميليارد دلار هزينه به كشور تحميل مي‌كند. اين وضعيت نشان مي‌دهد كه زنجيره ارزش ما به‌شدت ناقص است و نياز به تكميل حلقه‌هاي پايين‌دستي دارد.
قریب به اتفاق نخبگان پتروشیمی، ریشه و منشأ عقب‌ماندن این صنعت از چرخه زنجیره ارزش را در برخی تصمیم‌ها و اتفاقات تلخ گذشته می‌دانند. آنها با لحنی حسرت‌آلود و اسفبار می‌گویند: الگوی خصوصی سازی نادرست صنایع پتروشیمی در دهه‌های گذشته بیشترین نقش را در گسست زنجیره ارزش این صنعت داشته است و آسیب‌های بزرگ ناشی از واگذاری شرکت‌های یک زنجیره تولید به مالکان با منافع گاهاً متضاد طی این سال‌ها به بروز اختلافات، اخلال در چرخه تولید، مشکل در تأمین خوراک و کاهش سودآوری صنعت منجر شده است.
به باور این نخبگان، تحت تأثیر همین رشته واگذاری‌های ناسنجیده، امروز تكميل زنجيره ارزش پتروشيمي در ايران با چالش‌هاي متعددي مواجه است. تا جایی که تمركز بيش از حد بر توليد محصولات پايه مانند متانول و اوره، كه ارزش افزوده پاييني دارند، به دليل دسترسي آسان به خوراك گازي، توسعه محصولات با ارزش بالاتر مانند پليمرهاي مهندسي را محدود كرده است. از طرف دیگر در این چرخه معیوب به ظاهر خصوصی‌سازی، داد و ستد فنی و منطقی واحدهای پتروشیمی ایران در هم‌پوشانی و تغذیه خوراک همدیگر از هم‌گسیخته و مجتمع‌های تولیدی عملاً به مجمع‌الجزایر بی‌ارتباط تبدیل شده‌اند.
کارشناسان حوزه پتروشیمی البته در سرگذشت طاقت‌فرسای این صنعت، نقش برخی عوامل بیرونی را هم از نظر دور نمی‌دارند. به گفته آنها، طی سال‌های متغیری به‌نام تحريم نیز دسترسي به فناوري‌هاي پيشرفته، از جمله كاتاليست‌ها و فرآيندهاي توليد محصولات تخصصي، را دشوار كرده و رقابت‌پذيري ايران را در بازار جهاني تضعيف كرده است. به‌گونه‌ای که كمبود سرمايه‌گذاري در بخش بالادستي، به‌ويژه در توسعه ميادين گازي مانند پارس جنوبي، تأمين خوراك پايدار براي پتروشيمي‌ها، كه روزانه حدود 70 ميليون مترمكعب گاز مصرف مي‌كنند، را با چالش روبه‌رو کرد و علاوه بر این، مشكلات صادراتي ناشي از تحريم‌ها، محدوديت‌هاي لجستيكي مانند كمبود اسكله‌هاي صادراتي و رقابت شديد با كشورهايي نظير عربستان و قطر، موانع جدي بر سر راه توسعه زنجيره ارزش پتروشيمي به‌وجود آورد.
با این حال، اغلب صاحبنظران صنعت پتروشیمی که طرف گفت‌وگوی ما بودند، در تحلیل مسیر پیش‌روی این صنعت، اظهار داشتند که ايران با برخورداري از منابع عظيم نفت و گاز، هزينه‌هاي پايين توليد و دسترسي به بازارهاي پرمصرف آسيايي مانند چين و هند، فرصت‌هاي بي‌نظيري براي توسعه زنجيره ارزش پتروشيمي دارد. به نحوی که سرمايه‌گذاري در فناوري‌هاي نوين نظير PDH و GTPP مي‌تواند كمبود پروپيلن را رفع كرده و وابستگي به واردات را كاهش بدهد.
در نگاه این کارشناسان، تجربه موفق خصوصي‌سازي در صنعت پتروشيمي، به‌ويژه از طريق هلدينگ‌هايي مانند خليج‌فارس، نشان‌دهنده ظرفيت بالاي بخش خصوصي در اين حوزه است. لذا اقداماتی نظیر؛ حمايت‌هاي سياستي، تأکید بر اجرای اهداف برنامه‌ها و اسناد بالادستي، می‌تواند انگيزه‌های جدی براي جذب سرمايه‌گذاري و پيشبرد اين صنعت فراهم كند.
در بحث راهبردهای خروج از بحران ضعف زنجیره ارزش، بسیاری از صاحبنظران اقتصادی از جمله رئیس هیأت مدیره شرکت بازرگانی پتروشیمی معتقدند که براي تكميل زنجيره ارزش و افزايش ارزش‌آفريني در صنعت این صنعت، می‌بایست مجموعه‌اي از اقدامات راهبردی باید برداشته شود. از نگاه حسین سلاح‌ورزی، این گام‌های راهگشا، شامل موارد ذیل خواهد بود: نخست، تمركز بر توسعه صنايع پايين‌دستي با تأكيد بر توليد محصولات با ارزش افزوده بالا مانند پليمرهاي مهندسي، رزين‌ها و مواد شيميايي تخصصي ضروري است. ايجاد پارك‌هاي صنعتي پتروشيمي در نزديكي مجتمع‌هاي بزرگ نظير عسلويه و ماهشهر مي‌تواند اين فرآيند را تسهيل و تسريع كند. دوم، تقويت زيرساخت‌هاي بالادستي از طريق سرمايه‌گذاري در توسعه ميادين گازي براي تأمين خوراك پايدار اهميت دارد؛ در اين راستا، مشاركت هلدينگ‌هاي پتروشيمي در پروژه‌هاي بالادستي مي‌تواند راهگشا باشد. سوم، بهبود دسترسي به فناوري‌هاي پيشرفته از طريق همكاري با شركت‌هاي بين‌المللي براي انتقال دانش و حمايت از شركت‌هاي دانش‌بنيان داخلي در توليد كاتاليست‌ها و فرآيندهاي بومي، نوآوري در صنعت را تقويت مي‌كند. چهارم، اصلاح سياست‌هاي قيمت‌گذاري خوراك با تدوين فرمول‌هاي شفاف و بلندمدت، پيش‌بيني‌پذيري را براي سرمايه‌گذاران افزايش مي‌دهد و اعمال تخفيف‌هاي پلكاني در قراردادهاي بلندمدت مي‌تواند جذابيت سرمايه‌گذاري را بالا ببرد. پنجم، توسعه زيرساخت‌هاي صادراتي با افزايش ظرفيت اسكله‌هاي صادراتي و تقويت ديپلماسي اقتصادي با كشورهاي آسيايي و آفريقايي، دسترسي به بازارهاي جهاني را بهبود مي‌بخشد.
در گزارش‌ها و تحلیل‌های جدید، متخصصان بازار پتروشیمی، بیش از هر چیز بر بکارگیری استانداردها و پروتکل‌های نوین محیط‌زیستی در چرخه تولید محصولات تأکید می‌ورزند.
آنها تصریح می‌کنند: توجه به پايداري از طريق سرمايه‌گذاري در فناوري‌هاي سبز براي كاهش انتشار كربن و توسعه زنجيره‌هاي بازيافت پلاستيك، نه‌تنها پايداري زيست‌محيطي صنعت را تضمين مي‌كند، بلكه جايگاه ايران را در بازارهاي جهاني رقابتي‌تر مي‌سازد. اجراي هماهنگ اين راهكارها مي‌تواند زنجيره ارزش پتروشيمي ايران را تكميل و ارزش‌آفريني آن را به‌طور قابل‌توجهي ارتقا بدهد.
طیف سرمایه‌گذاران حوزه پتروشیمی باور جدی دارند که در صورت رفع موانع بین‌المللی و امكان جذب سرمايه و كاهش هزينه‌هاي مبادله ايران مي‌تواند تا سال 1410 به يكي از پنج توليدكننده برتر پتروشيمي جهان تبديل شود. اين هدف نيازمند افزايش ظرفيت توليد به بيش از 120 ميليون تن، تكميل زنجيره ارزش با تمركز بر صنايع پايين‌دستي و گسترش بازارهاي صادراتي است. اگر چالش‌هاي فناوري، سرمايه‌گذاري و سياست‌گذاري برطرف شود، صنعت پتروشيمي مي‌تواند تا 40 درصد از صادرات غيرنفتي كشور را تأمين كند. همچنين، حركت به سمت توليد محصولات سبز و پايدار، جايگاه ايران را در بازارهاي جهاني تقويت خواهد كرد. بخش خصوصي، با حمايت دولت و تشكل‌هاي كارفرمايي، نقش كليدي در تحقق اين چشم‌انداز خواهد داشت.
