همشهری آنلاین - گروه سیاسی: حملات اسرائیل و آمریکا به تاسیسات اتمی ایران و انسداد روابط ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هشدارهای خارجی نسبت به تبعات مواجهه قهرآمیز با ایران را افزایش داده است. همزمان که سفر رئیس‌جمهور و هیات همراه او به نیویورک برای شرکت در اجلاس سالانه سازمان ملل برخی گمانه‌زنی‌ها نسبت به احتمال مذاکرات فشرده برای متوقف کردن فعال شدن مکانیسم ماشه را ایجاد کرده است، اندیشکده چتم‌هاوس در مقاله‌ای به آثار رفتار غربی‌ها مقابل ایران پرداخته است که بخش‌های عمده‌ای از آن را می‌خوانید:
ایالات متحده و اسرائیل حملات خود در ماه ژوئن به تأسیسات هسته‌ای ایران را موفقیتی خواندند که برنامه هسته‌ای تهران را «تا ۲ سال عقب انداخته است». اما صحت این ادعا قابل سنجش نیست و وضعیت دقیق مواد هسته‌ای ایران همچنان نامشخص است. ارزیابی‌های اطلاعاتی دیگر نیز چندان خوشبینانه نیستند. از زمان آغاز جنگ در ۱۳ ژوئن، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ دسترسی‌ای به مراکز هسته‌ای ایران نداشته‌اند و به همین دلیل هیچ ارزیابی مستقل و معتبری در دست نیست.
محدودیت‌های اعمال‌شده بر آژانس
پس از حمله ژوئن، مجلس ایران قانونی تصویب کرد که دسترسی بازرسان آژانس به تاسیسات هسته‌ای کشور را ممنوع ساخت. البته محدودیت‌ها پیش‌تر و از سال ۲۰۱۸ آغاز شده بود؛ زمانی که دولت دونالد ترامپ آمریکا از توافق برجام خارج شد. آژانس در گزارشی در ماه مه ۲۰۲۵ اذعان کرد که دیگر امکان «تداوم نظارت» درباره وضعیت برنامه هسته‌ای ایران ندارد.
محروم‌سازی آژانس از دسترسی، جامعه جهانی را با چالش بزرگی روبه‌رو کرده است. دیگر هیچ سازوکار مستقلی برای راستی‌آزمایی پایبندی ایران به تعهدات خود ذیل معاهده عدم اشاعه (NPT) وجود ندارد و تمام مذاکرات دیپلماتیک ناگزیر به برآوردهای اطلاعاتی کشورهای مختلف متکی شده است. نبود «واقعیت‌های مشترک» آغاز هر گفت‌وگو را دشوار می‌سازد.
توافق شکننده بدون جدول زمانی
در اوایل سپتامبر، ایران و آژانس در اصل به بازگشت بازرسان برای انجام بازرسی‌های میدانی توافق کردند. این بازرسی‌ها شامل ذخایر اورانیوم غنی‌شده و کلیه سایت‌ها، حتی مراکزی که در حملات آمریکا و اسرائیل آسیب دیده بودند، می‌شود. چنین بازرسی‌هایی می‌تواند شفافیت ایجاد کرده و به یک ارزیابی مستقل از وضعیت برنامه هسته‌ای ایران بینجامد.
اما هیچ جدول زمانی برای بازگشت بازرسان یا ارائه دوباره داده‌ها به آژانس تعیین نشده است. به همین دلیل این توافق تنها یک گام اولیه و بسیار شکننده به شمار می‌آید.
بی‌اعتمادی و اتهام استاندارد دوگانه
ایران دلیل تعلل در تعیین زمان‌بندی را بی‌اعتمادی به آژانس و تردید در استقلال آن عنوان می‌کند. دیپلمات‌های ایرانی مدعی‌اند که آژانس حملات روسیه به نیروگاه‌های اوکراین را با لحنی شدید محکوم کرد، اما نسبت به حملات اسرائیل به تاسیسات ایران زبان ملایم‌تری به کار برده است (آژانس می‌گوید هر ۲ مورد را به یک اندازه محکوم کرده است). (گزارش اندیشکده آمریکایی سندی درخصوص محکومیت آژانس در حملات به ایران ارائه نمی‌کند).
ایران در پی تصویب قطعنامه‌ای در سازمان ملل برای تقویت حفاظت از زیرساخت‌های هسته‌ای غیرنظامی در برابر حملات است؛ موضوعی که در واقع با ابتکار مدیرکل آژانس، رافائل گروسی، همراستا است. با این حال، ایران به جای همکاری در این مسیر، روایت «استاندارد دوگانه» را برجسته می‌کند که می‌تواند به قطبی‌سازی بیشتر و اخلال در روندهای سازمان ملل دامن بزند.
سایه بازگشت تحریم‌ها
موفقیت برجام در سال ۲۰۱۵ حاصل همکاری مشترک بریتانیا، فرانسه، آلمان، آمریکا، روسیه و چین بود. این اجماع دیگر وجود ندارد. آمریکا پس از حملات ژوئن به مذاکرات بی‌علاقه است و ایران نیز از گفت‌وگو با واشنگتن سر باز می‌زند. روسیه در سایه جنگ اوکراین و تحریم‌های غرب به تهران نزدیک‌تر شده است. تنها اروپا همچنان در حال گفت‌وگو با ایران است و پیشنهاد داده بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را به تعویق بیندازد، مشروط بر اینکه ایران بار دیگر دسترسی بازرسان آژانس را فراهم کند.
اما فاصله مواضع بسیار زیاد است و تنها چند روز تا پایان سپتامبر باقی مانده است؛ زمانی که در صورت نبود توافق، تحریم‌های سازمان ملل دوباره اعمال خواهد شد. تهران هشدار داده که در صورت بازگشت تحریم‌ها، همکاری با آژانس را متوقف خواهد کرد.
تهدید خروج از NPT
مقامات ایرانی بارها تهدید کرده‌اند که اگر تحریم‌های سازمان ملل دوباره اعمال شود، از معاهده منع گسترش (NPT) خارج خواهند شد. مذاکره‌کنندگان اروپایی این تهدید را چندان جدی نمی‌دانند، اما در صورت تحقق، ضربه بزرگی به رژیم عدم اشاعه جهانی خواهد بود.
از سرگیری بازرسی‌های آژانس و تبادل داده‌ها می‌تواند فرصتی برای بازسازی اعتماد فراهم کند، اما در صورت شکست مذاکرات و بازگشت تحریم‌ها، مشخص نیست ایران انگیزه‌ای برای همکاری با آژانس داشته باشد.
نقش چین و روسیه
چین تاکنون همراه ایران و روسیه با تهدید تحریم‌های اسنپ‌بک مخالفت کرده است. اما تضعیف رژیم عدم اشاعه به سود پکن هم نیست. چین و روسیه به‌عنوان قدرت‌های هسته‌ای ذیل NPT از این نظام بهره‌مندند و افزایش شمار کشورهای هسته‌ای در نهایت امنیت آن‌ها را تهدید می‌کند. بنابراین انتظار می‌رود از نفوذ خود برای یافتن راه‌حلی دیپلماتیک استفاده کنند.
آنچه اکنون در برابر ایران و جامعه جهانی قرار دارد، آزمونی جدی برای آینده نظام عدم اشاعه است. اگر بازرسی‌ها از سر گرفته نشود، بی‌اعتمادی تعمیق خواهد یافت و خطر بازگشت چرخه تنش و حتی جنگی دیگر افزایش می‌یابد. توافق شکننده ایران و آژانس تنها در صورتی معنا خواهد داشت که به سرعت اجرایی شود؛ در غیر این صورت، بازگشت تحریم‌ها نه‌تنها ایران، بلکه کل نظم هسته‌ای جهانی را با تهدیدی تازه مواجه خواهد کرد.
