به گزارش تابناک، آخرین آمارهای ارائه شده از سوی معاونت امور جوانان وزارت ورزش و جوانان در شهریورماه سال‌جاری نشان می‌دهد که ۱۴ درصد زنان و ۴ درصد مردان بالای ۴۵ سال در ایران هرگز ازدواج نکرده‌اند، رقمی که از روند رو به رشد تجرد قطعی حکایت دارد. از سوی دیگر، در میان جمعیت زیر ۴۵ سال حدود ۹.۵ میلیون مرد (بالای ۱۵ سال تا ۴۵ سال) و ۷.۵ میلیون زن (بالای ۱۳ سال تا ۴۵ سال) نیز هرگز رخت عروسی بر تن نکرده اند. همچنین طبق آمار معاونت امور جوانان، نرخ ازدواج از ۴.۲۵ درصد در سال ۱۴۰۱ به ۳.۸۵ درصد در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است. وضعیتی که به گفته کارشناسان زنگ خطری جدی برای آینده جمعیت و تداوم جمعیتی جامعه ایرانی به شمار می‌رود.
محمد زینالی، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی با اشاره به اینکه برای فهم مسأله تجرد قطعی باید ابتدا به تاریخچه خانواده در کشور نگاه کرد، می‌گوید: «خانواده یک ساختار تاریخی است. در گذشته در جوامع روستایی و عشایری، پیوندهای خانوادگی گسترده و طایفه‌ای برقرار بود و همین شبکه حمایتی، جوانان را در مسیر ازدواج و تشکیل زندگی یاری می‌کرد اما با شکل‌گیری جامعه شهری جدید، خانواده هسته‌ای جایگزین خانواده گسترده شد و آن پشتوانه جمعی به‌تدریج از بین رفت.»
به گفته این جامعه‌شناس، خانواده هسته‌ای در شهرهای بزرگ نمی‌تواند نقش حمایتی گسترده خانواده‌های سنتی را ایفا کند.
او توضیح می‌دهد: «در نظام اجتماعی جدید، حمایت به عهده نهادهایی مثل دولت و سازمان‌های عمومی گذاشته شده است و آموزش، مسکن، مراکز مشاوره و حتی برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی بر عهده آن‌ها قرار دارد، اما این حمایت‌ها هم ناکافی و پراکنده است و پاسخگوی نیاز نسل جوان نیست.»
تغییر سبک زندگی و افزایش هزینه‌های سنگین مدرنیته
یکی از مهم‌ترین دلایل گسترش تجرد قطعی از نگاه برخی جامعه شناسان، فشار اقتصادی است. زینالی دراین باره می‌گوید: «تشکیل خانواده در جامعه امروز نیازمند سرمایه اقتصادی قابل قبول است. از تأمین مسکن و خودرو گرفته تا امکانات رفاهی برای فرزندان، هزینه‌های سنگینی را به دنبال دارد. در جهان امروز هر فرزندی هم اتاق شخصی، اسباب‌بازی و هزینه آموزشی خاص خود را می‌خواهد. این شرایط، جوانان را در نقطه‌ای قرار داده است که حتی شروع زندگی مشترک برای آن‌ها به امری دشوار و حتی دست‌نیافتنی تبدیل شده است. بخش بزرگی از جامعه یا کار پایدار ندارد، یا اگر درآمدی دارد کفاف هزینه‌های ابتدایی زندگی خانوادگی را نمی‌دهد. به همین دلیل، ازدواج به تعویق می‌افتد و در بسیاری موارد اصلاً محقق نمی‌شود.» اما مشکل فقط اقتصادی نیست.
به گفته زینالی، شهرنشینی و تغییر سبک زندگی ارزش‌های فرهنگی را نیز دگرگون کرده است: «دیگر خبری از جوامع بسته و خودبسنده روستایی نیست. امروز تشخص اجتماعی از مدل پوشش گرفته تا داشتن خودرو شخصی از طریق مصرف و ظاهر به دست می‌آید. حتی شمار قابل توجهی از زنان اقشار مختلف داشتن خودرو را جزو ملزومات وجهه اجتماعی می‌دانند. در چنین شرایطی، ازدواج دیگر فقط یک پیوند سنتی نیست بلکه نیازمند تأمین جایگاه اجتماعی و پرستیژ فردی هم هست.»
او تأکید می‌کند که این تغییرات فرهنگی، روابط عاطفی و خانوادگی را نیز پیچیده‌تر کرده است و می‌گوید: «مردم علاوه بر مسائل اقتصادی، درگیر حساسیت‌های عاطفی و فردی خاصی شده‌اند. همین وسواس‌ها باعث می‌شود شکل‌گیری رابطه پایدار دشوارتر شود.»
غفلت از توسعه فرهنگی
یکی از ریشه‌های اساسی گسترش تجرد، غفلت از توسعه فرهنگی است. این را زینالی می‌گوید و معتقد است که در ایران توسعه عمدتاً به موضوع اقتصادی خلاصه و به عنوان مثال داشتن ریل راه‌آهن، باشگاه ورزشی و سرانه بهداشتی معیار پیشرفت شد. چون توسعه دیگر نه یک هدف، بلکه یک ضرورت به شمار می‌رود، چرا که قضیه چنین طرح شده است که اگر توسعه پیدا نکنیم، به یک کشور عقب مانده در منطقه تبدیل می‌شویم و کشورهای اطراف از ما پیشی می‌گیرند و این باعث خواهد شد که مردم از این وضعیت ناراضی باشند. در مقابل اما توسعه فرهنگی و اجتماعی کمتر جدی گرفته شده است و نتیجه این رویکرد، نسلی است که مهارت کافی برای برقراری روابط سالم و پایدار ندارد.
او به بحران آموزش و پرورش نیز اشاره می‌کند: «در بعضی مدارس به جای کتاب، نمونه‌سؤال را محور قرار داده‌ایم یا در بعضی از دانشگاه‌ها، جزوه جای کتاب را گرفته و در حوزه فرهنگ عمومی هم تیراژ کتاب و فروش در سینما کاهش یافته است. این شرایط باعث می‌شود، نسل جدید نتواند با جهان تازه احساسات و روابط اجتماعی آشنا شود.»
به باور زینالی، خانواده هسته‌ای برای بقا نیازمند اجتماع محلی منسجم است؛ چیزی که در شهرهای ایران به‌سختی یافت می‌شود. او توضیح می‌دهد: «نرخ بالای اجاره‌نشینی و جابه‌جایی‌های مکرر باعث شده همسایگی پایدار شکل نگیرد. در چنین شرایطی، شهرک‌ها بیشتر شبیه پانسیون و کمپ هستند تا محله؛ محیطی ناسالم برای زندگی خانوادگی اما مطلوب برای زندگی مجردی.»
تجرد قطعی، شاخصی هشداردهنده برای آینده جمعیت
زینالی هشدار می‌دهد که تجرد قطعی فقط یک انتخاب فردی نیست بلکه تبعات گسترده‌ای برای جامعه دارد، او می‌گوید: «وقتی جوان نتواند به بلوغ برسد، پیامد آن افزایش طلاق و طولانی شدن دوره جوانی است. جامعه ایرانی همواره خانواده را به‌عنوان نهادی مقدس و وسیله تداوم تاریخی خود می‌دیده است. اما امروز نگاه قدسی و ارزشی به خانواده قدری کمرنگ شده است. وقتی مهارت و سرمایه وجود ندارد، افراد به‌راحتی از این نهاد فاصله می‌گیرند. تجرد قطعی صرفاً یک آمار نیست.
آخرین شاخص آمارها هشدار می‌دهد که جامعه ایرانی در سطوح اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دچار بحران شده است. اگر سیاست‌گذاری‌ها متناسب با این شرایط اصلاح نشود، باید انتظار بحران‌های بزرگ‌تری در حوزه جمعیت و خانواده داشته باشیم. سیاست‌گذاران باید علاوه بر برطرف کردن موانع اقتصادی، در زمینه‌های فرهنگی، آموزشی و اجتماعی نیز سرمایه‌گذاری کنند تا نسل جوان بتواند هم مهارت‌های لازم برای زندگی خانوادگی را کسب کند و هم در مسیر تشکیل خانواده و تداوم جامعه ایرانی گام بردارد. چون آمارهای رسمی از یک سو و تحلیل‌های کارشناسی از سوی دیگر نشان می‌دهد که تجرد قطعی دیگر یک مسأله فردی یا گذرا نیست.»
