به گزارش رکنا، این روزها با اقدام سه کشور اروپایی عضو برجام ــ آلمان، بریتانیا و فرانسه ــ برای فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» و بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، بار دیگر ضعف ساختاری توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ پررنگ شده است. منتقدان از همان ابتدا هشدار داده بودند که در برجام تنها سازوکاری برای مجازات ایران در نظر گرفته شده، اما هیچ ابزار الزام‌آوری برای پاسخگو کردن طرف‌های غربی در صورت نقض تعهداتشان وجود ندارد.
اکنون، همان‌طور که رهبر انقلاب نیز همزمان با تهدید ترامپ به خروج از توافق در سال ۲۰۱۸ هشدار داده بودند، شاید اگر ایران همان زمان برجام را «به آتش می‌کشید»، امروز این توافق نیمه‌جان به ابزاری علیه کشورمان تبدیل نمی‌شد.
در همین زمینه، پایگاه آمریکایی Just Security وابسته به مدرسه‌ی حقوق دانشگاه نیویورک، گزارشی با عنوان «آنچه باید درباره مکانیسم ماشه در سازمان ملل بدانید» منتشر کرده است. در این گزارش، کلسی داونپورت، مدیر سیاست‌گذاری منع اشاعه در «انجمن کنترل تسلیحاتی»، سازوکار ماشه، قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ و سناریوهای محتمل پیش‌رو را توضیح می‌دهد.
قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ بلافاصله پس از امضای برجام تصویب شد و بخش مهمی از چارچوب حقوقی اجرای آن را شکل داد. این قطعنامه:
برخی از تحریم‌های شورای امنیت را لغو یا اصلاح کرد.
سازوکار «کانال خرید» برای نظارت بر انتقال اقلام حساس به ایران ایجاد نمود.
مکانیسم بی‌سابقه‌ی «ماشه» را پیش‌بینی کرد.
و تاریخی به‌عنوان «روز پایان» (اکتبر ۲۰۲۵) تعیین نمود تا پرونده‌ی هسته‌ای ایران در شورای امنیت مختومه شود.
به گفته داونپورت، اهمیت امروز این قطعنامه در این است که با فعال شدن مکانیسم ماشه، همه‌ی دستاوردهای آن از بین می‌رود و ایران بار دیگر زیر تحریم‌های جامع سازمان ملل قرار خواهد گرفت.
هر یک از اعضای برجام که عضو سازمان ملل باشد (یعنی اعضای ۱+۵ به‌جز اتحادیه اروپا) می‌تواند در صورت مشاهده‌ی «نقض جدی» توافق، این سازوکار را فعال کند. در چنین حالتی:
1_ رئیس شورای امنیت ظرف ۱۰ روز پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای ادامه‌ی لغو تحریم‌ها ارائه می‌دهد.
2 _ شورا ۳۰ روز فرصت دارد تا آن را تصویب کند.
3 _ اگر تصویب نشود، تحریم‌های پیشین به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
این روند به‌گونه‌ای طراحی شده که هیچ عضو دائم شورای امنیت نتواند با وتو جلوی بازگشت تحریم‌ها را بگیرد.
به گفته داونپورت، ایران از سال ۲۰۱۹ با کاهش تعهدات هسته‌ای و تعلیق همکاری با آژانس، نگرانی‌های جدی ایجاد کرده بود. در عین حال، حمایت نکردن روسیه و چین از محکومیت ایران باعث شد اروپا نگران شود که پس از انقضای مکانیسم ماشه، دیگر امکان اعمال فشار از مسیر شورای امنیت وجود نخواهد داشت.
به همین دلیل سه کشور اروپایی در ۲۸ اوت (۶ شهریور ۱۴۰۴) با ارسال نامه‌ای به رئیس شورای امنیت، رسماً این روند را آغاز کردند. آن‌ها اعلام کردند که از این مهلت ۳۰ روزه برای مذاکره با ایران و تلاش جهت تمدید سازوکار ماشه یا دستیابی به توافقی موقت استفاده خواهند کرد.
سناریوی مطلوب: توافقی موقت که با بازگرداندن نظارت‌های آژانس و تمدید مکانیسم ماشه، از تشدید بحران جلوگیری کند.
سناریوی شکست: بازگشت کامل تحریم‌های سازمان ملل شامل ممنوعیت غنی‌سازی، فعالیت‌های آب سنگین، بازفرآوری پلوتونیوم و محدودیت‌های موشکی.
سناریوی خطرناک: خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و حرکت آشکار یا پنهان به سوی گزینه نظامی، که می‌تواند تنش مستقیم با آمریکا و اسرائیل را در پی داشته باشد.
گرچه اجماع کلی وجود دارد که ایران نباید به سلاح هسته‌ای دست یابد، اما درباره‌ی ابزارهای تحقق این هدف اختلاف نظر جدی میان قدرت‌های جهانی هست. روسیه و چین با بازگشت تحریم‌ها مخالف‌اند و احتمالاً از اجرای آن‌ها سرباز خواهند زد. این وضعیت می‌تواند هم به تضعیف اعتبار شورای امنیت منجر شود و هم ایران را به اقدامات تلافی‌جویانه سوق دهد.
با فعال شدن مکانیسم ماشه، برجام بیش از هر زمان دیگری در آستانه فروپاشی قرار گرفته است. سرنوشت این توافق اکنون به مهلت ۳۰ روزه شورای امنیت گره خورده است؛ فرصتی که یا می‌تواند راه را برای دیپلماسی باز نگه دارد، یا ایران را دوباره زیر شدیدترین تحریم‌های بین‌المللی قرار دهد.
