افزایش نرخ پوشش تحصیلی، تسهیل یادگیری با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و ارتقای کیفیت فرآیند آموزشی از جمله اهداف این اساسنامه اعلام شده است. با این حال کارشناس‌ها و فعالان حوزه آموزش مجازی به این اساسنامه به دلیل ایجاد تبعیض و اینکه معلوم نیست مدارس مجازی بر بستر کدام پلتفرم قرار است پیاده شود، انتقاد دارند.
از زمان گسترش ویروس کرونا بسیاری از کشورها و از جمله کشورمان مجبور به آموزش مجازی شدند تا افراد جامعه از تحصیل بازنمانند. کشورها در مدارس مجازی با استفاده از پلتفرم‌های آنلاین و منابع دیجیتال به دانش‌آموزان امکان ادامه تحصیل را دادند. بر اساس گزارش‌ها، در سال ۲۰۲۴، بیش از ۵۰۰ هزار دانش‌آموز در اروپا، بیش از یک‌میلیون دانش‌آموز در منطقه آسیا، و بیش از ۲۰۰ هزار دانش‌آموز در خاورمیانه و آفریقا در مدارس مجازی مشغول به تحصیل بودند.
در این میان، امارات متحده عربی و عربستان سعودی بیشترین سهم را در منطقه خاورمیانه داشته‌اند. آموزش و پرورش در ایران هم با راه‌اندازی و فعالیت پلتفرم شاد به این سمت رفت، اما مدت کوتاهی از ایجاد و فعالیت این پلتفرم نگذشته بود که نواقص، اختلال‌ها و کندی‌های آن صدای اعتراض معلمان، اولیا و دانش‌آموزان را بلند کرد. خانواده‌ها بارها گفتند که شاد قطع و وصل بسیاری دارد، جذابیتی برای دانش‌آموزان ندارد و روی هر تلفن همراه و تبلتی هم نصب نمی‌شود.
معلمان هم از سرعت کند اینترنت شاد گفتند و اینکه برخی از دانش‌آموزان احراز هویت نمی‌شوند و فایل‌های صوتی و ویدئویی به سختی ارسال می‌شود. با تمام این مشکلات، مسوولان شبکه شاد سعی کردند تا در سال‌های اخیر اختلال‌های این شبکه را رفع کنند، اما هنوز موفق نشده‌اند. معلمان نیز در کنار پلتفرم شاد از سایر پیام‌رسان‌ها برای امور آموزشی و اطلاع‌رسانی استفاده کردند. البته این راهکار هم به در بسته خورد. از این جهت که وزارت آموزش‌وپرورش در سال گذشته استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی برای امور اداری و آموزشی در مدارس را ممنوع و پلتفرم شاد را رسانه اصلی کرد.
این مصوبه با انتقاد کارشناس‌ها و فعالان آموزش مجازی مواجه شد و از نگاه آنها به جای ایجاد انحصار و محدودیت بهتر است ارتقای کیفیت شبکه شاد در اولویت قرار گیرد یا کاربرد این شبکه به امور اداری محدود شود. زیرا ممنوعیت استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی برای امور اداری و آموزشی در عمل محقق نمی‌شود و صرفا شبکه شاد از ایجاد این انحصار متضرر می‌شود. به هر حال و با همه اشکالات مدیریتی و کمبودهای فنی و تکنولوژیک در توسعه آموزش مجازی وزیر آموزش و پرورش در ابتدای این هفته اساسنامه مدارس مجازی را ابلاغ کرد. این اساسنامه با هدف تحقق عدالت آموزشی و استفاده از فناوری‌های نوین، چارچوب فعالیت رسمی مدارس مجازی را تعیین می‌کند.
بر اساس این سند، مدارس مجازی می‌توانند به‌عنوان مکمل یا جایگزین مدارس حضوری فعالیت کنند و زمینه تحصیل دانش‌آموزانی را فراهم کنند که به دلیل مشکلات جغرافیایی، جسمی یا اجتماعی از آموزش حضوری محروم هستند. گروه‌هایی مانند ایرانیان مقیم خارج، اتباع خارجی ساکن ایران، بازماندگان از تحصیل زیر و بالای ۱۸ سال و دختران ازدواج‌کرده امکان ثبت‌نام در این مدارس را دارند. تمامی فرآیندهای آموزشی، ارزشیابی و مشاوره‌ای در بستر الکترونیکی انجام می‌شود و در صورت نیاز، بخشی از آموزش‌ها می‌تواند حضوری باشد.
ارزشیابی دانش‌آموزان عمدتا حضوری خواهد بود و وزارت آموزش و پرورش موظف است حمایت‌های مالی و تجهیزاتی لازم برای دانش‌آموزان محروم را تامین کند. همچنین مدارس بزرگسال و آموزش از راه دور فعلی باید طی سه سال با این ساختار جدید تطبیق یابند و ایجاد مدارس جدید از این نوع متوقف خواهد شد. مسوولیت نظارت و ارزیابی اجرای این اساسنامه به عهده مرکز توسعه آموزش‌های مجازی وزارت آموزش و پرورش است.
با توجه به اینکه هدف اصلی اساسنامه مدارس مجازی تحقق عدالت آموزشی برای دانش‌آموزانی است که محدودیت‌های جغرافیایی یا اجتماعی دارند، معضل اصلی این افراد عدم دسترسی به منابع آموزشی و تجهیزات الکترونیکی است. بر اساس آمارها، استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، کردستان، کرمانشاه و لرستان در ایران با کمترین دسترسی به منابع آموزشی و تجهیزات الکترونیکی مواجه هستند. این مناطق به‌دلیل کمبود زیرساخت‌ها، مشکلات اقتصادی و اجتماعی، نیازمند توجه ویژه در سیاستگذاری‌های آموزشی و تخصیص منابع هستند.
این در حالی است که آموزش از راه دور در کشورهای آمریکا، هند، چین، کره‌شمالی، مالزی، استرالیا، آفریقای جنوبی و بریتانیا با فناوری قوی و حمایت‌های دولتی موفق عمل کرده است. آموزش مجازی به بهبود دسترسی در مناطق دورافتاده و کمک به گروه‌های کم‌توان کمک می‌کند و همکاری‌های بین‌المللی نقش مهمی در توسعه آن دارد. حالا این موضوع این سوال را در ذهن ایجاد می‌کند که مدارس مجازی در ایران چگونه قرار است امکان دسترسی دانش‌آموزان ساکن در مناطق محروم به ابزارهای الکترونیک برای آموزش از راه دور یا مجاز فراهم کند.
این در حالی است که به گفته معاون شورای عالی آموزش و پرورش این مدارس عمدتا به صورت غیردولتی فعالیت خواهند کرد و طبق قانون تاسیس مدارس غیردولتی، مشمول دریافت شهریه هستند. البته این مقام مسوول در آموزش کشور درباره تناقض دریافت شهریه با عدالت آموزشی، به‌ویژه برای کودکان کار و بازمانده از تحصیل، مطرح کرده که در اساسنامه تصریح شده که وزارت آموزش و پرورش مکلف است برای این گروه‌ها حمایت مالی و تجهیزاتی لازم را فراهم کند، تا امکان دسترسی آنان به آموزش مجازی بدون مانع فراهم شود.
از سوی دیگر، نه در متن اساسنامه و نه در اظهارات موسی‌الرضا کفاش به اینکه مدارس مجازی بر بستر چه پلتفرمی پیاده‌سازی خواهند شد، اشاره شده است. به همین دلیل اگر قرار باشد مدارس مجازی بر بستر شبکه شاد راه‌اندازی شوند که احتمالا تکرار پروژه پر ایراد و اختلال آموزش مجازی در دوران کرونا و شرایط بحرانی است. علاوه بر این، با توجه به سیاست‌های کشور برای بازگرداندن اتباع غیر مجاز افغان و نگاه منفی که برخی افراد در جامعه نسبت به حضور فرزندان آنها در مدارس باشد، برخی کارشناس‌ها از این جهت که اساسنامه مدارس مجازی ممکن است جداسازی اتباع از بدنه جامعه ایرانی را تشدید کند، انتقاد دارند.
اما مرضیه ادهم، پژوهشگر فضای مجازی معتقد است که با توجه به اولویت ثبت‌نام کودکان ایرانی در مدارس حضوری، آموزش آنلاین به‌ویژه برای کودکان مهاجر، اتباع خارجی و بازماندگان از تحصیل می‌تواند راه‌حلی فوری و ضروری باشد. در صورت فراهم بودن زیرساخت‌ها، آموزش مجازی امکان دسترسی این گروه‌ها به آموزش رسمی را فراهم خواهد کرد. او در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» همچنین مطرح کرد: « شاد در نسخه‌های جدید خود عملکرد بهتری از نظر کاربری و دسترسی داشته اما هنوز در مواردی مانند پشتیبانی از تعداد بالای کاربران با چالش‌هایی مواجه است.
البته این مشکلات طبیعی و بخشی از روند رشد هر اکوسیستم دیجیتال است. با این حال، تفاوت در نوع پلتفرم‌های مورد استفاده در مدارس دولتی و غیردولتی یکی از نقاط نگرانی است. بسیاری از مدارس خصوصی از پلتفرم‌های اختصاصی و پیشرفته‌تری استفاده می‌کنند که منجر به بازتولید نابرابری آموزشی در فضای آنلاین شده است. این شکاف دیجیتال باعث می‌شود دانش‌آموزان در مناطق محروم هم از فرصت‌های برابر برخوردار نباشند.»
او ادامه داد: « در این میان، عدم ارائه آمار شفاف از میزان استفاده واقعی از اپلیکیشن شاد نیز از جمله ضعف‌های دیگر است. به گفته صاحب‌نظران، آموزش و پرورش می‌تواند با ارائه گزارش‌هایی از میزان ساعت استفاده، مشارکت دانش‌آموزان و کیفیت آموزشی، عملکرد شاد را بهتر ارزیابی و برنامه‌ریزی آینده را هدفمندتر کند.» به گفته این کارشناس، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، ضعف زیرساخت اینترنت در مناطق محروم و دورافتاده کشور است. طبق مشاهدات میدانی، برخی روستاها در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان به آنتن‌دهی و اینترنت پایه نیز دسترسی ندارند و به نظر می‌رسد با وجود اجرای طرح‌هایی مانند اینترنت روستایی توسط وزارت ارتباطات، همچنان دسترسی دانش‌آموزان به تجهیزات و بسته‌های اینترنت آموزشی محدود است.
به اعتقا ادهم، اگر بسته‌های آموزشی و اینترنت ویژه دانش‌آموزان طراحی و با همکاری وزارت آموزش‌وپرورش و وزارت ارتباطات به‌درستی توزیع و مدیریت شود، آموزش مجازی و از راه دور می‌تواند معنا و اثربخشی بیشتری داشته باشد. در غیر این صورت، این طرح‌ها صرفا جنبه نمایشی خواهند داشت.
