خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: دکتر مجید طامه مدیر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. فعالیت‌های جالب و گسترده این گروه در تمام پهنه سرزمین ایران و تلاش برای شناسایی و ثبت گویش‌ها و زبان‌های فراوان این سرزمین، به ویژه فعالیت این گروه برای استفاده از مشارکت مردم هر منطقه بر اساس شیوه نامه مصوب فرهنگستان _که در سایت این مرکز قابل دسترسی است_ باعث شکل گیری این گفتگو شد.
او نویسنده کتاب «خطوط و نظام‌های نوشتاری در ایران باستان» است و از اسفند ۱۴۰۳ مسئولیت گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان را به عهده دارد.
مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:
*ممکن است تاریخچه‌ای درباره گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی بفرمائید؟ اینکه کی تأسیس شد و کارش چیست؟
پی‌ریزی گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی درواقع به تأسیس و تشکیل فرهنگستان سوم (فرهنگستان زبان و ادب فارسی) بازمی‌گردد. در اسفند ۱۳۷۰، تشکیل دو گروه پژوهشی در فرهنگستان تصویب می‌شود: یکی گروه زبان‌های ایرانی و دیگری گروه گویش‌شناسی.
گروه زبان‌های ایرانی از اردیبهشت ۱۳۷۱ کار خود را آغاز کرد. مدیریت گروه زبان‌های ایرانی با روانشاد استاد دکتر بهمن سرکاراتی بود که تا سال ۱۳۸۳ این مسئولیت را بر عهده داشتند و سپس استعفا دادند و پس از آن، استاد گرامی خانم دکتر بدرالزّمان قریب — که رحمت خدا بر ایشان باد — مدیریت گروه را به عهده گرفتند.
عنوان زبان‌ها و گویش‌های ایرانی از نگاه ما عنوانی کلی برای همه زبان‌ها و گویش‌های ایران است و مقصود از آن همه زبان‌های رایج در سرزمین ایران است مدیریت گروه گویش‌شناسی را هم شادروان استاد دکتر احمد تفضلی بر عهده داشتند که تا سال ۱۳۷۵ که از دنیا رفتند _متأسفانه بسیاری از استادان بزرگ که نامشان را ذکر می‌کنم در قید حیات نیستند_ به این مسئولیت مشغول بودند. پس از درگذشت دکتر تفضّلی در سال ۱۳۷۵ شادروان دکتر بهمن سرکاراتی به این سمت منصوب شدند و در پی استعفای ایشان، از ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲ خانم دکتر قریب سرپرستی افتخاری گروه را عهده‌دار بودند و از سال ۱۳۸۳ رسماً به مدیریت گروه منصوب شدند. نام گروه گویش‌شناسی در تیرماه ۱۳۸۴ به «گویش‌های ایرانی» تغییر یافت.
در سال ۱۳۸۹، دو گروه زبان‌های ایرانی و گویش‌های ایرانی در هم ادغام شدند و گروه واحدی با عنوان «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» در فرهنگستان تشکیل و شروع به فعالیت کرد. مدیریت این گروه با استاد ارجمندم جناب آقای دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی بود که ایشان تا سال ۱۳۹۴ مدیریت گروه را بر عهده داشتند. از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹، استاد گرامی جناب آقای دکتر محمدتقی راشدمحصل مدیریت گروه را بر عهده داشتند. از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱، مدیریت گروه به آقای دکتر محمد حسن‌دوست واگذار شد. و از اسفند سال گذشته، این مسئولیت بر عهده بنده گذاشته شد.
*منظور از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی چیست؟
در همین ابتدا، باید این نکته را عرض کنم که نام گروه ما، «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» نباید موجب این سوءتفاهم شود که ما به دیگر زبان‌هایی که در ایران رایج و جاری هستند اهمیت نمی‌دهیم. به واقع اینطور نیست. ما به همه‌ی زبان‌های ایران چه جزو خانواده زبان‌های ایرانی باشند چه نباشند، مانند ترکی، عربی، ارمنی، گرجی به یک اندازه اهمیت می‌دهیم. چراکه هر زبانی فی‌نفسه ارزشمند است، و زبان‌های ایران، خواه جزو خانواده زبان‌های ایرانی باشند یا نباشند، از این قاعده مستثنا نیستند.
*درواقع مقصود زبان‌های رایج در پهنه سرزمین ایران است.
بله دقیقاً. ما به همه زبان‌هایی که در پهنه‌ی ایران رایج است، در هر منطقه، به یک اندازه در فرهنگستان اهمیت می‌دهیم. برای مثال، در مجله‌مان که تحت عنوان «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» منتشر می‌شود، درباره ترکی تا به حال چندین مقاله منتشر کرده‌ایم، یا چند سال قبل یک نشست یک‌روزه درباره زبان گرجی رایج در فریدون‌شهرِ اصفهان در فرهنگستان برگزار کردیم که پژوهشگران گرجی نتیجه مطالعات‌شان را در آن عرضه کردند.
این را خواستم روشن کنم که عنوان «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» از نگاه ما عنوانی کلی برای همه زبان‌ها و گویش‌های ایران است و مقصود از آن همه زبان‌های رایج در سرزمین ایران است.
*تقسیم‌بندی دیگری در داخل گروه دارند زبان‌ها و گویش‌ها؟ چون اینطور خیلی گسترده است، هم از نظر تاریخی هم جغرافیایی.
همان‌طور که عنوان گروه نشان می‌دهد ما به همه زبان‌های ایرانی توجه داریم، و در این راستا فعالیت گروه معطوف به دو بخش اصلی می‌شود: زبان‌های ایرانی پیش از اسلام و زبان‌ها و گویش‌های ایرانی پس از اسلام.
درباره زبان‌های ایرانی پیش از اسلام، عمده فعالیت گروه معطوف به مطالعات لغوی و ریشه‌شناختی بوده است. آثار متفاوتی هم تا به امروز در این زمینه در فرهنگستان منتشر شده است. برای مثال می‌توانیم به «فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی» اشاره کنیم. کتاب دیگری که سه دفترش را در گروه منتشر کردیم، تحت عنوان «واژه‌نامه موضوعی زبان‌های باستانی ایران» است. اساس این واژه‌نامه موضوعی به این ترتیب است که برای مثال، در مورد اندام‌های بدن انسان و جانوران، هرچه واژه در زبان‌های پیش از اسلام وجود داشت را گردآوری کردیم، یا در مورد خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و گیاهان. در واقع طبقه‌بندی موضوعی واژگان، اساس این واژه‌نامه است. برای مثال، هرچه درباره اندام «چشم» در زبان‌های پیش از اسلام وجود داشت را در یک مدخل گردآوری کردیم. این فعالیتی بود که ما پیش‌تر در گروه انجام می‌دادیم.
در سال ۱۳۹۹ الگوی گردآوری گویش‌های ایرانی ویرایش و بازبینی شد و نسخه‌ای از آن در وبگاه فرهنگستان قرار گرفت. این نسخه بازبینی‌شده عنوان «راهنمای گردآوری گویش‌های ایرانی» را دارد که درواقع برای تهیه طرح گنجینه گویش‌های ایران تدوین شده است. اما در حال حاضر نیز طرح دیگری را به صورت گروهی در دست اجرا داریم تحت عنوان «فرهنگ مشترک زبان‌های ایرانی». روش کار در این فرهنگ مشترک زبان‌های ایرانی به این ترتیب است که ما یک مدخل مفروض از ایرانی باستان (ایرانی آغازین) را به عنوان مدخل اصلی قرار می‌دهیم. سپس ذیل آن، مشتقات و بازمانده‌های آن واژه را در زبان‌های ایرانیِ دوره باستان (اوستایی، فارسی باستان)، دوره میانه (برای مثال فارسی میانه، پهلوی اشکانی، سُغدی، سَکایی، خوارزمی و بلخی) و در دوره نو - علاوه بر فارسی - از زبان‌های ایرانی نو شرقی (مانند آسی و پشتو که به ترتیب در قفقاز و افغانستان رواج دارند) و از زبان‌های ایرانی نو غربی (معمولاً بلوچی و کردی) ذکر می‌کنیم. بنا به ضرورت ممکن است از گویش‌های دیگر نیز شواهدی ذکر شود (مانند وَخی، پراچی، تاتی، بیرجندی و غیره). درواقع، بخش عمده این طرح مربوط به زبان‌های پیش از اسلام است.
اما درباره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو که بخش دوم فعالیت گروه را تشکیل می‌دهد: از همان ابتدای فعالیت گروه در سال ۱۳۷۱ در فرهنگستان، به گویش‌های ایرانی توجه ویژه‌ای شده و آثار متفاوتی در طول این سال‌ها منتشر شده است. برای مثال می‌توان به «بررسی گویش فینی»، «واژه‌نامه گویش بختیاری چهارلنگ»، «نامه سیرجان» (مربوط به کرمان) و غیره اشاره کرد. به هر روی، از همان ابتدا در فرهنگستان به گویش‌ها و حفظ و ثبت و ضبط آنها توجه ویژه شده و می‌شود.
*درباره گستردگی و پراکندگی گویش‌ها هم جای سوال است که چطور داده‌ها را جمع‌آوری و طبقه‌بندی می‌کنید؟
فرهنگستان پس از مدتی متوجه این موضوع شد که بهتر است یک قالب و شیوه‌نامه‌ای تدوین و تنظیم کند تا گویش‌های ایرانی که قرار است در فرهنگستان گردآوری و منتشر شوند، مطابق با یک الگوی واحد باشند تا به روشمندترین شکل داده‌های گویش‌ها گردآوری شوند و امکان استفاده بهینه از آنها فراهم شود. بر این اساس، طرحی در فرهنگستان تحت عنوان «گنجینه گویش‌های ایرانی» طراحی شد. این گنجینه سال‌هاست که در فرهنگستان در دست اجراست و آثار متعددی نیز در قالب آن منتشر شده است.
در سال ۱۳۹۹ الگوی گردآوری گویش‌های ایرانی ویرایش و بازبینی شد و نسخه‌ای از آن در وبگاه فرهنگستان قرار گرفت. این نسخه بازبینی‌شده عنوان «راهنمای گردآوری گویش‌های ایرانی» را دارد که در واقع برای تهیه طرح گنجینه گویش‌های ایران تدوین شده است. گویش‌پژوهان و گویشوران علاقه‌مند می‌توانند مطابق با این راهنما گویش‌های ایران را گردآوری و ثبت کنند.
*چه کار جالبی، یعنی از دانش خود مردم آن منطقه استفاده می‌شود.
بله دقیقاً. با توجه به پراکندگی و تنوع بسیار زیاد گویش‌های ایرانی، هیچ نهاد یا سازمان دولتی به تنهایی—حتی فرهنگستان—قادر به پوشش کامل این حوزه نیست. بنابراین فرهنگستان تدبیری اندیشیده است تا از مشارکت خود مردم بهره ببرد؛ البته با این شرط که پژوهشگران با اصول اولیه زبان‌شناسی و روش‌های علمی گردآوری گویش‌ها آشنا باشند.
این راهنما در وبگاه فرهنگستان قرار دارد و هر پژوهشگر یا گویش‌پژوهی که علاقه‌مند به گردآوری گویش‌های ایرانی باشد می‌تواند به وبگاه مراجعه کند، راهنما را دریافت نماید و مطابق با آن، گویش مورد نظر را گردآوری کند. البته لازم است پیش از آغاز کار با ما هماهنگی‌های لازم را به عمل آورد تا از موازی‌کاری جلوگیری شود. پس از تکمیل پژوهش، اثر برای ما ارسال می‌شود و ما آن را بررسی می‌کنیم. در صورت رعایت استانداردها و معیارهای علمی، اثر مورد داوری قرار می‌گیرد و در نهایت توسط فرهنگستان به نام خودِ پژوهشگر منتشر می‌شود.
ما با این رویکرد امکان بهره‌گیری از مشارکت مستقیم مردم هر منطقه را داریم و از ظرفیت‌های بومی برای حفظ و ثبت گویش‌های ایرانی بهره می‌بریم. در عین حال این امر باعث گسترش مطالعات روشمند گویشی در سراسر ایران می‌شود.
*می‌توانید چند نمونه ذکر کنید؟
فرهنگستان زبان و ادب فارسی با انتشار آثار متعدد در حوزه گویش‌های ایرانی، نشان داده که توجه به تنوع زبانی و گویشی در ایران را در اولویت قرار داده است. عناوین منتشرشده در قالب «گنجینه گویش‌های ایرانی» و سایر تک‌نگاشت‌های گویشی گواه این ادعاست. برخی از آثار منتشرشده ما در حوزه گویش‌های ایرانی به این ترتیب است:
برای حفظ واژگان در معرض فراموشی — مثلاً مانند اصطلاحات مرتبط با «گیوه‌بافی» یا دیگر صنایع سنتی — حیاتی است، چراکه با گذر زمان و تغییر سبک زندگی، بسیاری از این اصطلاحات در خطر نابودی قرار گرفته‌اند. با ثبت نظام‌مند آنها، نه تنها گنجینه‌ای برای مطالعات آینده ایجاد می‌شود، بلکه هویت فرهنگی و دانش بومی نیز پاس داشته می‌شود استان فارس ۸ دفتر شامل ۷۲ گویش؛ استان مازندران ۲ دفتر شامل ۱۶ گویش؛ استان گیلان: ۱ دفتر شامل ۷ گویش؛ استان کرمانشاه: ۱ دفتر شامل ۹ گویش؛ گویش تاتی خلخال (در آذربایجان): ۹ گویش؛ گویش‌های لری، کردی و کلهری (حاشیه زاگرس): ۱ دفتر شامل ۷ گویش؛ استان خراسان: ۱ دفتر شامل ۷ گویش؛ استان خوزستان: دفتر اول: بهبهان: شامل ۶ گویش و دفتر دوم: شوشتر: گویش شوشتری؛ استان اصفهان: ۴ دفتر شامل ۳۳ گویش.
به جز این‌ها، تک‌نگاشت‌های شاخص ما عبارت‌اند از گویش اردستانی؛ فرهنگ زبانزدها و ضرب‌المثل‌های طَرقی؛ فرهنگ مصادر تاتی، تالشی و گیلکی (در ۲ مجلد)؛ گویش ایل باصری؛ فرهنگ سینه به سینه: ادبیات شفاهی مردم دوان.
این آثار نه تنها تنوع غنی گویش‌های ایرانی را مستند می‌کند، بلکه نشان می‌دهد فرهنگستان به همه زبان‌ها و گویش‌های رایج در ایران—فارسی و غیرفارسی—به طور یکسان توجه علمی دارد. رویکرد مشارکتی فرهنگستان در استفاده از ظرفیت‌های بومی نقش کلیدی در پیشبرد این طرح بزرگ داشته است.
*شما با پژوهشگران مناطق هم در ارتباط هستید؟
در حال حاضر با دو پژوهشگر کُرد رایزنی‌هایی کرده‌ایم برای گردآوری گونه جافی. با یکی از پژوهشگران بلوچ صحبت کرده‌ایم برای گردآوری بلوچی. در واقع فرهنگستان به‌طور جدی در حال اولویت‌بندی و گردآوری گویش‌هایی است که پیش از این کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، ازجمله همین گونه‌های کمتر مستندشده که نام بردم. همچنین طرح‌های دیگری مانند گویش ابیانه‌ای و دفتر دوم گیلان نیز در دست تهیه و اجراست.
بر اساس آمار موجود در قالب گنجینه گویش‌های ایرانی نزدیک به ۲۰۰ گویش را فرهنگستان مورد توجه قرار داده است که شامل ثبت و ضبط و تحلیل داده‌های زبانی این ۲۰۰ گویش مختلف در سراسر ایران است. این آثار نه تنها تنوع زبانی ایران را پوشش می‌دهند، بلکه پایگاهی علمی برای مطالعات آینده فراهم می‌کنند.
*این تلاش‌ها نشان می‌دهد که فرهنگستان با بهره‌گیری از همکاری مردم و پژوهشگران بومی با رعایت استانداردهای علمی، به‌صورت نظام‌مند به حفظ و مستندسازی میراث زبانی ایران مشغول است. آماری از کتاب‌های منتشرشده در این بخش دارید؟
بله دقیقاً. علاوه بر کتاب‌های منتشرشده در فرهنگستان که نزدیک به ۵۰ عنوان را شامل می‌شود و داده‌های نزدیک به ۲۰۰ گویش را پوشش می‌دهد، فرهنگستان همچنین مجله تخصصی «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» را منتشر می‌کند که تاکنون ۱۵ شماره از آن به چاپ رسیده است. تمامی شماره‌های این مجله به صورت رایگان و با دسترسی آزاد بر روی وبگاه فرهنگستان قرار گرفته‌اند تا پژوهشگران و علاقه‌مندان بتوانند از آنها بهره ببرند.
فرهنگستان سعی می‌کند با این رویکرد، بستر مناسبی را برای مشارکت همه پژوهشگران فراهم کرده باشد. حتی مقالات کوتاه یا مطالعات موردی که در قالب کتاب نیستند نیز در صورت دارا بودن استانداردهای علمی، می‌توانند از طریق این مجله منتشر شوند. این اقدام نه تنها به غنای مطالعات گویشی کمک می‌کند، بلکه امکان ثبت و معرفی گویش‌های کمترشناخته شده را نیز فراهم می‌آورد.
ما علاوه بر طرح‌های پیشین، «راهنمای داده‌های موضوعی گویش‌های ایرانی» را نیز تدوین کرده‌ایم، که به جمع‌آوری و طبقه‌بندی واژگان در حیطه‌های خاص (مانند دامداری، کشاورزی، صنایع دستی و غیره) می‌پردازد. تاکنون دو دفتر از این مجموعه منتشر شده است.
این رویکرد موضوعی به ویژه برای حفظ واژگان در معرض فراموشی — مثلاً مانند اصطلاحات مرتبط با «گیوه‌بافی» یا دیگر صنایع سنتی — حیاتی است، چراکه با گذر زمان و تغییر سبک زندگی، بسیاری از این اصطلاحات در خطر نابودی قرار گرفته‌اند. با ثبت نظام‌مند آنها، نه تنها گنجینه‌ای برای مطالعات آینده ایجاد می‌شود، بلکه هویت فرهنگی و دانش بومی نیز پاس داشته می‌شود. علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به وبگاه فرهنگستان و مطالعه راهنما، در گردآوری این داده‌ها مشارکت کنند. هر پژوهشی که معیارهای علمی را رعایت کند، امکان انتشار در قالب کتاب یا در مجله «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» را خواهد داشت.
*ثبت این واژه‌ها به صورت موضوعی چه کاربردهایی دارند؟
داده‌های موضوعی گویش‌های ایرانی علاوه بر حفظ میراث زبانی، دو کاربرد عمده و ارزشمند دارند. نخستین کاربرد در زمینه واژه‌گزینی و ساخت اصطلاحات جدید است، این داده‌ها می‌توانند به عنوان منبعی غنی برای واژه‌گزینی در حوزه‌های تخصصی (مانند فناوری، علوم، یا صنایع نوظهور) مورد استفاده قرار گیرند. بسیاری از واژه‌های بومی که در گویش‌ها وجود دارند، می‌توانند با اندکی تطبیق، به عنوان معادل‌های دقیق برای اصطلاحات جدید به کار روند.
دومین کاربرد هم در کار تصحیح و درک متون کهن فارسی است، شمار زیادی از واژه‌هایی که امروز در فارسی معیار منسوخ شده‌اند، ممکن است در گویش‌های محلی زنده مانده باشند. این واژه‌ها می‌توانند در یافتن معنای واژگان و در تصحیح متون تاریخی، شعرهای کهن، یا اسناد قدیمی مفید باشند. برای مثال، معنی یک لغت مهجور در یک شعر کلاسیک ممکن است با کمک داده‌های گویش‌های امروزی روشن و مشخص شود.
به این ترتیب گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان یک مرجع علمی و پویا برای مطالعات زبانی است که هم به گذشته توجه دارد و هم به نیازهای امروزی پاسخ می‌دهد.
