خبرگزاری مهر – گروه استانها، کوثر یاوری: کمبود آب در ایران سال‌هاست که به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ملی بدل شده است؛ موضوعی که نه‌تنها پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی دارد، بلکه زندگی اجتماعی و امنیت غذایی مردم را نیز به چالش کشیده است. استان کرمانشاه به‌عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی و سکونتی غرب کشور، از این بحران مستثنی نیست و در سال‌های اخیر با مشکلات متعددی در حوزه منابع آب زیرزمینی روبه‌رو بوده است. دشت‌های وسیع و حاصلخیز این استان که روزگاری پشتوانه اصلی معیشت مردم و کشت و زرع بودند، امروز به دلیل برداشت‌های بی‌رویه و سوءمدیریت، با پدیده فرونشست، کسری شدید مخازن و کاهش کیفیت منابع آب مواجه شده‌اند.
بر اساس آمار رسمی، در میان ۲۳ دشت استان کرمانشاه، ۱۴ دشت در فهرست دشت‌های ممنوعه و سه دشت در رده بحرانی قرار گرفته‌اند. این وضعیت هشداری جدی برای آینده کشاورزی، سکونتگاه‌های انسانی و حتی پایداری زیست‌محیطی استان محسوب می‌شود. از سوی دیگر، وجود بیش از شش هزار حلقه چاه غیرمجاز – که عمده آنها در حوزه کشاورزی فعالیت دارند – به‌مثابه زخمی عمیق بر پیکره منابع آبی استان است. تداوم این روند نه‌تنها سبب نابودی سفره‌های زیرزمینی می‌شود، بلکه خطرات ناشی از فرونشست زمین را نیز افزایش داده و زیرساخت‌های شهری و روستایی را تهدید می‌کند.
مسئله کمبود آب شرب نیز در کرمانشاه، علیرغم وجود منابع زیرزمینی، همچنان به قوت خود باقی است. فرسودگی گسترده شبکه‌های انتقال و توزیع آب، نشت بالای خطوط و نبود مخازن کافی از جمله عواملی است که سبب شده بخش قابل‌توجهی از آب تصفیه‌شده هدر رود. در کنار این مشکلات، الگوی نادرست کشت، وابستگی به محصولات پرمصرف، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع و سیاست‌های ناکارآمد مدیریتی، وضعیت آبی استان را در نقطه‌ای بحرانی قرار داده است.
در چنین شرایطی، لزوم بازنگری در سیاست‌های کلان آبی کشور و به‌ویژه استان کرمانشاه بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری، اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی، پلمپ چاه‌های غیرمجاز، جلوگیری از حفر چاه‌های جدید و تغییر الگوی کشت می‌تواند بخشی از مسیر اصلاحی باشد. اما شاید مهم‌تر از همه این اقدامات، ارتقا فرهنگ عمومی در زمینه مصرف بهینه آب و باورپذیری ضرورت سازگاری با کمبود منابع است.
در همین راستا، خبرگزاری مهر به سراغ یکی از صاحب‌نظران برجسته حوزه آب کشور، پروفسور هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی رفته است. در این گفت‌وگو، وی به بررسی وضعیت کنونی دشت‌ها و منابع آب زیرزمینی استان کرمانشاه پرداخته و ضمن تحلیل ریشه‌های بحران، راهکارهایی برای کاهش و مدیریت بهتر این چالش حیاتی ارائه می‌دهد.
خبرنگار مهر: وضعیت دشت‌ها و آب زیرزمینی استان کرمانشاه را در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پروفسور قمرنیا: وضعیت دشت‌ها و آب زیرزمینی استان کرمانشاه مانند سایر استان‌های کشور در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. لذا، بر اساس آخرین آمار منتشرشده توسط دفتر مطالعات آب منطقه‌ای استان اوضاع دشت‌های استان به‌قرار ذیل می‌باشند. تعداد دشت‌های استان ۲۳ دشت، تعداد دشت‌های ممنوعه ۱۴ دشت و تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی ۳ دشت. دشت‌های ممنوعه استان در حال حاضر عبارتند از: دشت‌های اسلام‌آباد، بشیوه، دیزگران، ذهاب، سرپل، سر فیروز آباد، سنقر، صحنه، قلعه شاهین، کرمانشاه، کرند، کنگاور، ماهیدشت و میانراهان. همچنین دشت‌های ممنوعه بحرانی شامل حسن‌آباد، روانسر- سنجابی، شیان بوده و تعداد دشت‌های آزاد نیز ۶ دشت شامل چمچمال، دیره، گیلانغرب، کامیاران، سرقلعه، هرسین می‌باشند.
خبرنگار مهر: علت و میزان کسری آب زیرزمینی استان در چیست؟
پروفسور قمرنیا: بیشتر کسری آب زیرزمینی استان براثر سو مدیریت و حفر چاه‌های غیرمجاز اضافی است. بر اساس تحقیقات بعمل آمده به‌جز سال ۱۴۰۱ که میزان بارندگی متوسط استان کرمانشاه ۳۲۵.۷۰ میلی‌متر بوده است، اما متوسط بارندگی ده سال گذشته استان معادل ۵۰۶.۵۴ میلی‌متر گزارش شده است. این در حالی است که متوسط بارندگی درازمدت استان ۴۸۶.۱۰ میلی‌متر می‌باشد. پس بنابراین به‌جز سوی مدیریت دلایل دیگری مانند اعلام اثرات خشک‌سالی توسط بعضی از مسئولین برای بحرانی شدن وضعیت آب استان نمی‌تواند قابل‌قبول باشد. ضمناً بر اساس اعلام معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه، مجموع کسری کل آبخوان‌های استان در حدود ۱۳۰۰ میلیون مترمکعب اعلام شده است.
نقشه موقعیت دشت‌های آزاد (سفید)، ممنوعه (زرد) و غیر مجاز (قرمز) استان نشان داده‌شده‌اند.
خبرنگار مهر: تعداد چاه‌های حفاری‌شده در استان و مسائل مربوطه را تشریح نمائید
پروفسور قمرنیا: بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از دفتر مطالعات شرکت آب منطقه‌ای استان که در جدول شماره ۱ ارائه شده است، تعداد کل چاه‌های حفاری‌شده در استان جهت تأمین نیازهای کشاورزی (۱۶۴۲۵ حلقه)؛ شرب (۵۴۹ حلقه) و صنعت و خدمات در حدود (۱۶۰۹ حلقه) و جمع کل چاه‌ها معادل ۱۸۵۸۳ حلقه است. در استان در حدود ۶۶۶۴ حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که ۶۲۶۱ حلقه (یعنی ۹۴%) از چاه‌های غیرمجاز برای مصارف کشاورزی حفاری‌شده‌اند. ضمناً تأمین کمبود آب شرب موردنیاز استان کرمانشاه با حفاری در حدود ۲۰ حلقه چاه جدید بر اساس نظر یکی از مسئولان شرکت آب و فاضلاب استان و همچنین سایر استان‌های کشور از سفره‌های آب زیرزمینی ویران‌شده، تجویز نسخه غلط و اقدامی اشتباه و جبران نشدنی است. لذا، توصیه می‌شود تا بجای حفر چاه‌های جدید به‌منظور جبران کمبود شرب، نسبت به پلمپ و لغو پروانه تعدادی از چاه‌های غیرمجاز کشاورزی اقدام شود. این اقدام مسئولین برای حفر چاه‌های جدید، بدآموزی مردم و جلوگیری از ارتقا فرهنگ سازگاری با کمبود آب در بین آن‌هاست. مردم با اقدام آنها دیگر به فکر صرفه‌جوئی در مصرف نبوده و بر این باور خواهند بود که در هر شرایطی آب شرب و کشاورزی مورد نیاز آنها تأمین خواهد شد. دشت‌های استان به‌شدت در حال نشست هستند.
مطالعات اخیر منتشر شده نشانگر آن است که در اثر اضافه برداشت‌های انجام‌شده در آبخوان دشت کرمانشاه از سال ۶۰-۶۱ تاکنون، در این آبخوان در حدود ۲۲/۱۶ متر و معادل ۳۰/۳۹۴ میلیون مترمکعب کاهش حجم آبخوان به وجود آمده است. حتی دشت کرمانشاه در حوالی نیروگاه بیستون در حال نشست کلی است.
خبرنگار مهر: علت اصلی کمبود آب شرب در شهر کرمانشاه با وجود استفاده از آب زیر زمینی در چیست؟
پروفسور قمرنیا: علت اصلی این موضوع، تلفات بسیار بالای نشت آب از شبکه‌های انتقال و توزیع آب است. شبکه آب‌رسانی کرمانشاه کلاً فرسوده و بالای ۴۰ الی ۵۰ در صد از آب تصفیه، پمپاژ و توزیع‌شده در آن تلف می‌شود. لذا، عامل اصلی تلفات آب شرب تصفیه‌شده، خود شرکت آب و فاضلاب با شبکه‌ها و تأسیسات فرسوده آن است نه فقط مردم. زیر اراضی محدوده شهر کرمانشاه مملو از نشت آب شرب تصفیه شده است. هرچند که متأسفانه عده‌ای از مردم نیز در صرفه‌جوئی و استفاده از آب شرب امتناع می‌کنند. علاوه بر فرسودگی تأسیسات انتقال و توزیع آب شرب، نبود مخازن ذخیره کافی، استفاده از آب شرب تصفیه‌شده به‌منظور آبیاری فضای سبز نیز از عوامل بسیار مهم محسوب می‌شوند. در بسیاری از کشورهای جهان، فضاهای سبز با آب کم کیفیت‌تر و با استفاده از آب‌های نامتعارف حاصل تصفیه فاضلاب‌های شهری و آب خاکستری تصفیه‌شده به انجام می‌رسد. در کشور ما نیز البته کارهایی در زمینه تصفیه آب نامتعارف در بعضی از مناطق کشور به انجام رسیده و اما در تمام کشور هنوز اجرایی نگردیده است. در شکل ۴ نشت آب شرب مشاهده‌شده از خطوط انتقال و توزیع شهر کرمانشاه از طریق تونل‌های در حال حفاری منوریل نشان داده شده‌اند.
خبرنگار مهر: پیشنهادات شما برای کاهش و رفع مشکلات مطرح شده چیست؟
پروفسور قمرنیا: در اقصی نقاط کشور ما مسئولین همیشه کمبود آب کشاورزی، شرب و یا صنعت را با حفاری و احداث چاه‌های جدید و یا کف شکنی چاه‌های موجود در آبخوان‌های ویران‌شده جبران می‌کنند که این اقدام نسخه‌پیچی و اشتباه جبران‌ناپذیری بوده و به‌جز رفع مقطعی به‌اصطلاح کم‌آبی هیچ‌گونه مزیتی نداشته و نخواهد داشت. آسیب‌های واردشده به بسیاری از آبخوان‌های کشور و استان کرمانشاه که تمام‌شدنی هم نیست فاجعه و نشستهای زمین به‌هیچ‌عنوان و با هیچ روشی قابل جبران نبوده و دشت‌های ایران مرده و دشت‌های کرمانشاه نیز با این روند مدیریت یکی پس از دیگری در آینده‌ای نه‌چندان دور خواهند مرد. برای جبران این کاستی‌ها مواردی شامل :۱- فراهم کردن امکانات کنترل استحصال از منابع آب با تأکید بر چاه‌ها (نصب و مانیتورینگ کنتورهای حجمی ).۲- بررسی و تجدیدنظر در الگوی کشت در مناطق مختلف با توجه به تداوم افت در سطح آب‌های زیرزمینی ۳- جایگزینی سامانه‌های نوین آبیاری با هدف حداکثر صرفه‌جویی در مصرف آب .۴- بررسی و پیشنهاد طرح‌های تغذیه مصنوعی. ۵- پلمپ و مسدود نمودن چاه‌های بدون مجوز حفاری‌شده و تأمین پاره‌ای از نیازهای شرب از آنها در شرایط اضطراری ۶- نصب کنتور حجمی بر روی چاه‌های مجاز ۷- جلوگیری از صدور پروانه جدید حفر چاه در آبخوان‌ها ۸- جداسازی منابع تأمین آب شرب و فضای سبز از همدیگر ۹- توسعه استفاده از آب‌های نامتعارف تصفیه شده در امور مختلف کشاورزی و فضای سبز و غیره ۱۰- تعویض خطوط انتقال و توزیع فرسوده و احداث مخازن ذخیره مناسب و از همه این مسائل ذکرشده مهم‌تر ۱۲- ارتقا فرهنگ استفاده درست از منابع آب توسط کشاورزان و شهروندان توصیه می‌شوند. ۱۳- همچنین توصیه می‌گردد از اجاره دادن منابع آب‌وخاک استان به سایر کشاورزان مهاجر از استان‌های هم‌جوار خصوصاً همدان و اصفهان جدا جلوگیری به عمل آید. زیرا آنها با اختصاص آب برای کشت محصولات پرمصرف و همچنین تزریق مستقیم سموم به داخل چاه‌ها، نه‌تنها ازلحاظ کمی بلکه ازلحاظ کیفی نیز صدمات جبران‌ناپذیری را تاکنون به آبخوان‌های استان وارد نموده‌اند.
