همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: کرکس‌ها نقش حیاتی در اکوسیستم‌ها ایفا میکنند. آنها با خوردن لاشه‌ها از گسترش بیماری‌ها جلوگیری و به پاکسازی محیط زیست کمک میکنند. به همین دلیل، حفاظت از این پرندگان برای حفظ تعادل اکولوژیکی بسیار مهم است.
۱۱ گونه از ۱۶ گونه کرکس حاضر در سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا در خطر انقراض قرار گرفته‌اند که هشت گونه در رده به شدت در معرض خطر انقراض و سه گونه در معرض خطر انقراض رده‌بندی شده‌اند؛ دال معمولی، دال سیاه، کرکس کوچک و هما، ۴ گونه رایج کرکس در ایران هستند و البته بعضی‌وقت‌ها دال پشت سفید و دال هیمالیایی نیز در ایران دیده می‌شوند که بسیار نادر است. کرکس‌ها به جز قطب جنوب و استرالیا در همه جا مشاهده می‌شوند.
ایران و تجربه‌ای جهانی در منع دیکلوفناک
یک پرنده شناس و مدیر کارگروه حفاظت از کرکس‌ها در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به وضعیت کرکس‌ها در ایران می‌گوید: مخاطرات کرکس‌ها به طور کلی، ازبین رفتن زیستگاه و کاهش غذا، مسمومیت و برق گرفتگی و برخورد با دکل‌های برق و سازه‌های انرژی مخاطرات اصلی کرکس‌ها در دنیاست ولی از کشوری به کشور دیگر می‌تواند شدت و ضعف داشته باشد؛ این بستگی به میزان تحقیقات بر روی این گونه در آن کشور دارد. وقتی شرایط حیات وحش به صورت کلی در کشور مناسب نیست، کم شدن طعمه (لاشه‌ها) قطعا از تهدیدات اصلی کرکس‌ها در ایران است. خوشبختانه موضوع مسمومیت با دیکلوفناک در اثر مصرف لاشه حیوانات اهلی که این دارو به آنها تزریق شده، رایج نیست.
علیرضا هاشمی می‌گوید: در کار مشترکی که با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان دامپزشکی کشور انجام دادیم، سالها پیش تولید و مصرف داروی دیکلوفناک دامی به عنوان یک داروی دامپزشکی در ایران محدود شد. یعنی نگرانی درمورد داروی دیکلوفناک که می‌تواند برای کرکس‌ها نارسایی‌های کلیوی ایجاد کند را نداریم یا خیلی کم داریم. البته این تنها دارویی نیست که می‌تواند سلامت کرکس‌ها و سایر پرندگان شکاری را تهدید کند و برای دیگر داروها نیز دغدغه داریم. از سوی دیگر از آنجایی که مدیریت پسماند روستاها و شهرها درکشور ضعیف است، ما نگران مسمومیت با فلزات سنگین این گونه‌ها نیز هستیم. کرکس‌ها در اطراف مراکز پسماند حضور دارند و می‌توانند به راحتی مسموم شوند ولی ما نیم‌توانیم در این زمینه اظهار نظر قطعی کنیم، زیرا هیچ تحقیقی در مورد این چرخه صورت نگرفته است.
این کارشناس ارشد تنوع زیستی با اشاره به پروژه حفاظت مشارکتی از کرکس‌ها در جزیره قشم که با کمک‌های بین‌المللی و حمایت‌های سازمان منطقه آزاد قشم در حال انجام است، می‌گوید: تحقیق درباره کرکس ها شروع شده ولی برای اطلاعات دقیقتر درباره مسمومیت، نیاز به آزمایشگاه پاتولوژی معتبری هست که نه تنها کرکس‌ها که لاشه سایر پرندگان شکاری نیز بررسی شود.
از مسمومیت کرکس‌ها مهمتر، تلفات ناشی از برخورد با سازه‌های انرژی نیز در ایران اهمیت ویژه دارد که علیرضا هاشمی که نماینده کارگروه متخصصان کرکس در اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت هم هست، می‌گوید: خطوط انتقال برق به چند روش مختلف کرکس‌ها را تهدید می‌کند. نشستن روی دکل‌ها منجر به برق گرفتگی آنها میشود و همچنین به علت نوع پروازشان که خیلی وقت‌ها به جلو نگاه نمی‌کنند، باعث برخوردشان با خطوط انتقال برق میشود؛ انتظار برخورد با کابل‌ها و پره‌های توربین برای این حیوان زیاد است.
این عضو انجمن پرنده‌شناسی طرلان می‌گوید: هنوز آنچنان که باید و شاید از وضعیت کرکس‌ها اطلاع نداریم؛ از تعداد افرادی که به کشور مهاجرت میکنند، نرخ زادآوری و میزان زادآوری موفقشان، رشد جمعیت و ... . بخش اصلی این داده‌ها را سازمان حفاظت میحط زیست باید تهیه کند ولی این سازمان هنوز نمی‌داند در مناطقی که تحت مدیریت خودش است، وضعیت کرکس‌ها به عنوان گروهی که در جهان در معرض خطر هستند، چگونه است. مشکل اصلی اینجاست که ما تا وقتی که از وضعیت و شرایط حضور این پرنده‌ها اطلاعاتی نداشته باشیم، نمی‌توانیم در مورد حفاظت و مقابله با تهدیدات آنها کار اثرگذاری انجام بدهیم. هرچه اطلاعات ما کمتر باشد، متأسفانه فعالیتهای ما هم کم اثرتر میشود.
او در مورد نحوه دسترسی کرکس‌ها به پسماندهای دامداری‌ها می‌گوید: علیرغم اینکه بر اساس قوانین نباید پسماندهای این حوزه در طبیعت رها شود ولی در گوشه و کنار کشور تجمع کرکس‌ها به علت ریختن ضایعات کشتارگاه‌های کوچک دیده میشود. بعضا در روستا وقتی دامی نابود میشود یا حتی ذبح میشود، مابقی لاشه در کنار روستا ریخته میشود. گهگاه می‌بینیم که حتی در سطح بسیار گسترده هم این تخلف انجام میشود.
علیرضا هاشمی با اشاره به پراکنش کرکس‌ها در کشور ادامه می‌دهد: کرکس‌ها در فصول مهاجرت نیز در کشور بسیار دیده میشود. در نتیجه در کل سال ما کرکس‌ها را می‌بینیم. کرکس کوچک و دال معمولی، دال سیاه نه تنها ایران مسیر مهاجرتی‌شان است، بلکه در اینجا زادآوری هم میکنند. هما نیز بومی کشور واز کرکس‌های دارای اهمیت و زادآور ایران است.
او با اشاره به جایگاه کرکس‌ها در فرهنگ و تاریخ ایران می‌گوید: این گروه به دلیل اینکه همیشه در ایران حضور داشته، به عنوان یک گونه شناخته شده برای ایرانیان بوده و همیشه جایگاه بسیار ویژه‌ای در آیین و تمدن و فرهنگ و ادبیات ما داشته است. برای همه ما پرنده هما که نوعی کرکس است، نشانه‌ای از سعادت بوده و حتی در سنگ‌نگاره‌ها به عنوان سمبل و نشانه جاودانگی و پیروزی یاد میشود. در سده‌های اخیر اما این دلالت‌ها کمرنگ شده است.
این فعال محیط زیست درباره دلیل اهمیت کرکس‌ها توضیح می دهد: شاید واضح ترین دلیل اهمیت این حیوانات برای ما کارکرد این گونه‌ها در طبیعت است. کرکس‌ها نظافتچی‌های طبیعت هستند. آنها آلودگی‌ها را نابود میکنند. دستگاه گوارش انها قابلیت از بین بردن عوامل بیماری زای لاشه ها دارد و باعث می‌شوند کنترل بیولوژیک بیماری‌ها در طبیعت برقرار شود. اگر ما امنیت آنها را تأمین کنیم، دامداری‌ها و حتی حیات وحش ما از بسیاری بیماری‌ها در امان خواهند بود. سیاه‌زخم و هاری مثالهای خوبی هستند. توجه کنید اگر لاشه آلوده به هاری توسط سگسان یا گربه سانی خورده شود بیماری منتشر میشود ولی کرکس ها با حذف امن لاشه هااین چرخه را متوقف میکنند. پس حضور کرکس‌ها در طبیعت در درجه اول برای حیات وحش و طبیعت و در ادامه برای ما مستقیما بسیار مفید خواهد بود.
کرکس‌ها به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند
کرکس‌های دنیای قدیم و کرکس‌های دنیای جدید، با وجود شباهت‌های ظاهری و رفتارهای مشترکشان، از نظر تبارشناسی به دو خانواده کاملاً متفاوت تعلق دارند. کرکس‌های دنیای قدیم در خانواده Accipitridae (همراه با عقاب‌ها و بازها) قرار می‌گیرند، در حالی که کرکس‌های دنیای جدید در خانواده Cathartidae (نزدیک‌تر به لک‌لک‌ها ) جای دارند. اصطلاح «دنیای قدیم» و «دنیای جدید» به تمایز جغرافیایی و تاریخی میان قاره‌ها برمی‌گردد.
یعنی با وجود اینکه نیاکانشان متفاوت بوده، هر دو گروه به دلیل نیاز مشابه به لاشه‌خواری در زیستگاه‌های باز، به صورت «همگرا» فرگشت یافته‌اند؛ یعنی ویژگی‌هایی همچون منقار قوی برای دریدن گوشت، سر و گردن بدون پر برای جلوگیری از آلودگی به خون و بافت‌های فاسد و نقش اکولوژیک مشترک در پاکسازی محیط به شکل مستقل و بدون داشتن نیاکان مشترک نزدیک، در هر دو گروه پدید آمده است. به بیان دیگر، شباهت میان آنها نتیجه «تطابق با شرایط مشابه» است نه خویشاوندی نزدیک. همه کرکس‌های دنیای جدید درقاره امریکا زندگی میکنند.
بیشتر بخوانید:
کرکسی از دنیای قدیم در ایران دیده شد
بزرگ‌ترین پرنده در نیم‌کره غربی کره زمین مشاهده شد + ویدئو
رؤیت ۲ کرکس مصری در بروجن + ویدئو
گونه‌ها رایج کرکس‌های دنیا قدیم در ایران
کرکس مصری (کرکس کوچک)
زیستگاه: شمال آفریقا، خاورمیانه و جنوب اروپا
دال سیاه (با کرکس سیاه فرق می‌کند)
زیستگاه: اروپا و آسیا
دال (کرکس) معمولی
زیستگاه: سراسر خاور میانه ، شمال آفریقا و اروپا
کرکس ریش‌دار (هما)
زیستگاه: کوهستان‌های اروپا، آسیا و آفریقا
اهمیت اکولوژیکی کرکس‌ها:
کرکس‌ها نقش حیاتی در اکوسیستم‌ها ایفا میکنند آنها می‌توانند باکتری‌هایی را بخورند که در صورت سرایت به سایر حیوانات آنها را می‌کشد. معده آنها طوری طراحی شده که تکه‌های بزرگ و تیز استخوان پس از بلعیده شدن توسط اسید بسیار قوی هضم میشود.
دیکلوفناک کرکس‌های ایران را می‌کشد؟
مهمترین تهدیداتی که کرکس‌ها را در دنیا تهدید می‌کند:
- مسومیت (طعمه مسموم و داروهای غیر استروئیدی مصرفی در صنایع دامی مثل دیکلوفناک)
- از بین رفتن زیستگاه
- کاهش طعمه
- برخورد با خطوط انتقال نیرو (نیروگاه بادی، دکل‌های برق
- مزاحمت‌های انسانی
