تصور کنید انسانی را که از تمام بیماری‌های مزمن گریخته، هر روز پیاده‌روی می‌کند، رژیم سالم دارد و تا پایان عمرش حتی به یک داروی خاص وابسته نمی‌شود. چنین فردی، قهرمان عمر طولانی به‌شمار می‌رود. اما حتی برای او، نقطه‌ای فرا می‌رسد که دیگر نمی‌تواند از یک سرماخوردگی ساده یا یک زمین‌خوردن بگریزد.
این نقطه، آن‌طور که پژوهشگران می‌گویند، در محدوده ۱۲۰ تا ۱۵۰ سالگی قرار دارد. موضوع دیگر بیماری نیست، بلکه از دست رفتن تدریجی چیزی به‌نام «تاب‌آوری زیستی» (physiological resilience) است. این تواناییِ بدن برای برگشت به حالت اولیه پس از یک چالش یا اختلال است که با افزایش سن به‌تدریج تحلیل می‌رود.
به گزارش یک‌پزشک، همین ناتوانی در بازگشت به وضعیت پایدار، حتی در غیاب بیماری، سقفی برای عمر بشر تعیین می‌کند. این مقاله به بررسی پژوهشی نوین می‌پردازد که دقیقاً همین مرز زیستی را هدف قرار داده است.
پژوهشگران می‌گویند که حتی اگر کسی بتواند از خطراتی چون سرطان، بیماری قلبی، دیابت و سایر بیماری‌های مزمن جان سالم به در ببرد، باز هم بدن انسان توان نامحدودی برای ادامه حیات ندارد. آنچه مانع از عمر جاودانه می‌شود، فراتر از بیماری‌ها و عوامل خارجی است. عامل اصلی، کاهش تدریجی تاب‌آوری زیستی است، یعنی توانایی بدن برای برگشت از بحران‌های کوچک یا بزرگ به حالت پایدار قبلی. این موضوع را تیمی از محققان به سرپرستی تیموتی پیرکوف از شرکت بیوتکنولوژی Gero در سنگاپور در مقاله‌ای در نشریه Nature Communications بررسی کرده‌اند.
پژوهش این تیم با مشارکت مرکز جامع سرطان روزوِل پارک در نیویورک انجام شده و روی داده‌های گسترده‌ای از جمعیت‌های ایالات متحده، بریتانیا و روسیه متمرکز است. رویکرد آنها به جای تمرکز بر بیماری، به بررسی روند طبیعی پیری از دریچه کاهش تدریجی ظرفیت‌های بازیابی بدن می‌پردازد. حتی در غیاب بیماری، وقتی بدن دیگر قادر نباشد خودش را بازسازی کند، نقطه پایان نزدیک است. از این منظر، عمر انسان نه با بیماری، بلکه با تحلیل تدریجی توان برگشت‌پذیری محدود می‌شود.
برای بررسی این موضوع، محققان از دو شاخص استفاده کردند: شمار سلول‌های خونی و تعداد گام‌هایی که افراد روزانه برمی‌دارند. این دو عامل به ظاهر متفاوت، نقش علائم هشداردهنده پیری را ایفا می‌کنند. سلول‌های خونی، به‌ویژه گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها، نقش مهمی در حفظ تعادل زیستی ایفا می‌کنند و تغییرات آنها می‌تواند نمایانگر ناتوانی بدن در بازسازی باشد. از طرف دیگر، شمار قدم‌هایی که افراد در طول روز برمی‌دارند، بازتابی از وضعیت کلی عملکرد فیزیکی و تحرک بدن است.
پژوهش نشان داد که در طول زمان، حتی بدون بیماری خاص، این دو شاخص به‌تدریج کاهش می‌یابند. اما نکته مهم‌تر این است که کاهش آنها نه پیوسته، بلکه به‌صورت پلکانی رخ می‌دهد که طی آنها بدن دیگر نمی‌تواند پس از یک اختلال، به وضعیت اولیه بازگردد. این «ناتوانی در بازگشت» در واقع نشانه‌ای از شکست تاب‌آوری زیستی است و روندی است که با افزایش سن شدت می‌گیرد.
جالب است که با وجود تفاوت‌های بنیادین میان شمار سلول‌های خونی و تعداد قدم‌ها، هر دو شاخص روندی مشابه در مسیر پیری نشان می‌دهند. پتر فدیچف، یکی از نویسندگان تحقیق و بنیان‌گذار شرکت Gero، به Scientific American گفته است که شباهت میان این دو مسیر، تأییدی است بر اینکه روند تحلیل تاب‌آوری واقعاً وجود دارد.
مفهوم تاب‌آوری در این پژوهش شبیه به نوار سلامتی در بازی‌های ویدیویی است. زمانی که جوان هستید، اگر بدن شما دچار آسیب شود، به‌طور کامل به وضعیت قبلی بازمی‌گردد، اما با افزایش سن، حتی اگر بهبودی حاصل شود، سطح جدید سلامت کمی پایین‌تر از وضعیت اولیه است. این افت‌های پیاپی به مرور زمان انباشته می‌شوند و ظرفیت زیستی بدن برای بازگشت کامل به سطح قبلی را کاهش می‌دهند.
با ترسیم الگوی زمانی بازیابی سلامت در افراد مختلف و در بازه‌های سنی گوناگون، پژوهشگران توانستند محدوده‌ای را برای حداکثر طول عمر بیابند. آنها معتقدند در جایی بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ سالگی، توانایی بدن برای بازسازی کامل از دست می‌رود. در این نقطه، حتی کوچک‌ترین اختلال می‌تواند برای بدن غیرقابل‌تحمل باشد و چرخه‌ای از ناتوانی ایجاد کند که به مرگ منجر می‌شود.
در واقع، بدن انسان در برابر هر بحران زیستی، مانند یک شرط‌بندی در برابر خطرات احتمالی (از جمله سرطان) عمل می‌کند. هر سال عمر بیشتر، به‌منزله افزایش دفعات این شرط‌بندی است و در نهایت، سکه‌ای خواهد افتاد که نشانه پایان عمر است.
در نگاه نخست، شمار سلول‌های خونی و تعداد گام‌های روزانه ممکن است متغیرهایی کاملاً متفاوت به‌نظر برسند، اما از نظر زیست‌شناسی و سلامت، هر دو از پایه‌های عملکرد پایدار بدن محسوب می‌شوند. شمار گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها بازتاب مستقیمی از وضعیت سیستم ایمنی، اکسیژن‌رسانی و توانایی بدن برای ترمیم بافت‌هاست. به‌عنوان مثال، کمبود گلبول‌های قرمز نشانه‌ای از کم‌خونی است، و شمار پایین گلبول‌های سفید می‌تواند نشان‌دهنده نقص در مغز استخوان و افزایش ریسک عفونت‌ها باشد.
از سوی دیگر، تعداد گام‌های روزانه شاخصی کاربردی برای ارزیابی سلامت فیزیکی است، هرچند به اندازه سلول‌های خونی عددی دقیق ندارد. این متغیر اگرچه تا حدی وابسته به سبک زندگی و اراده شخصی است، اما پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ارتباط مستقیم و معنی‌داری با نرخ مرگ‌ومیر دارد. برای نمونه، مطالعه‌ای در نشریه JAMA Internal Medicine در سال ۲۰۱۹ نشان داد که حتی برداشتن ۷۵۰۰ گام در روز تأثیر چشم‌گیری در کاهش خطر مرگ دارد و بیشتر از آن تأثیر افزوده‌ای ندارد.
ترکیب این دو شاخص که یکی کاملاً فیزیولوژیک و دیگری رفتاری-کارکردی است، به محققان اجازه داد تا به نتیجه‌ای فراتر از محدوده یک متغیر خاص برسند. این هم‌سویی نشان داد که کاهش تاب‌آوری زیستی روندی بنیادین در بدن انسان است و تنها به یک جنبه خاص از سلامت محدود نمی‌شود.
این یافته‌ها، امید به زندگی را از آرمان «عمر نامحدود» دورتر می‌کند. حتی در صورتی که بتوانیم تمام بیماری‌ها را کنترل یا درمان کنیم، باز هم بدن انسان با ساختار زیستی کنونی، محدودیتی ذاتی دارد. بدون مداخلات بنیادین مثل جایگزینی اندام‌ها یا روش‌های نوینی که هنوز در حد تئوری هستند، نمی‌توان از این سقف فراتر رفت. این سقف نه‌تنها بر اساس تجربه‌های تاریخی مانند عمر ۱۲۲ ساله ژان کالمان، بلکه بر پایه داده‌های زیستی قابل‌سنجش نیز تأیید می‌شود.
پژوهش‌های مشابهی در حال حاضر در حال بررسی رویکردهایی مانند «بازسازی اندام‌ها» و «مهندسی ژنتیک مقاوم‌سازی» برای افزایش طول عمر هستند. اما تا زمانی که نتوانیم تاب‌آوری زیستی را به‌طور مستقیم حفظ یا بازیابی کنیم، بر اساس این پژوهش ما همچنان گرفتار محدودیت طبیعی خود هستیم.
