به گزارش همشهری آنلاین این کاروانسرای یک هکتاری۱۳۰ ساله حدود ۷۰ سال پیش از سوی موسی خان امین‌الملک به حاج سید علی اردهالی واگذار شد و تاکنون مالکیت کاروانسرای خانات در اختیار خانواده اردهالی‌است. کاروانسرای خانات کم‌کم با گسترش محدوده شهری، کاربری خود را از دست داد و به محلی برای داد و ستد روغن، آجیل و خشکبار و انبار کالا تبدیل شد. دو دهه پیش هم مالک کاروانسرای خانات به فکر تخریب و نوسازی افتاد.
- بیشتر بخوانید: شهر آب انبارهای ایران اینجاست
اسکندر مختاری، کارشناس میراث فرهنگی به همشهری می‌گوید: «شهرداری از میراث فرهنگی برای تخریب کاروانسرا استعلام کرد و من برای تعیین وضعیت به کاروانسرا رفتم. دیدم بنای کاروانسرا در سلامت کامل است و به انبار تخمه آفتابگردان و آجیل تبدیل شده و در دالان‌ها هم آجیل تفت می‌دادند. در قسمت دیگر کاروانسرا هم مصالح و تجهیزات ساختمانی خرید و فروش می‌شد. در گفت و گو و موافقت مالک کاروانسرا، پرونده تخریب بسته و قرار شد با مرمت کاروانسرا به بازاری زنده و پویا با درهای باز برای حضور گردشگران تبدیل شود.»
- بیشتر بخوانید: رد پای ساسانی ها در یک خانه + تصاویر
کاروانسرای خانات از گزند تخریب جان سالم به در برد و سال ۱۳۸۲ به عنوان یکی از بزرگترین کاروانسراهای درون‌شهری ایران واجد ارزش شناخته و در فهرست آثار ملی ثبت شد. این کاروانسرا با بهره‌گیری از معماری باغ‌های ایرانی ساخته شده و دور تا دور محوطه کاروانسرا ۵۲ حجره جای گرفته. خانات به معنای حجره‌هاست و کیسه‌های آجیل و خشکبار حجره‌ها را قرق کرده‌اند. صحن کاروانسرا دو ایوان دارد. ایوان شرقی به ورودی بزرگ راه می‌یابد و ایوان غربی در محوطه وسیع خانات به ورودی دوم می‌رسد.
با وجودی که در خیابان‌های اطراف موتورسواران جولان می‌دهند، با ورود به کاروانسرا خبری از سر و صدا نیست و آواز قناری‌های در قفس جلوی حجره‌های آجیل‌فروشی به گوش می‌رسد. با این حال تردد وانت‌هایی که بار خشکبار جابه‌جا می‌کنند یا موتورسیکلت‌هایی که گونی‌های تخمه را به مغازه‌ها می‌برند، زیبایی معماری کاروانسرا را می‌کاهد.
مختاری یادآور می‌شود که توسعه شهری مستلزم تغییر کاربری‌هایی از این دست است و ادامه می‌دهد: «کاروانسراها اصولا در مبادی ورود به شهر شکل می‌گرفتند، اما در جریان توسعه شهری جزو شهر جدید به حساب می‌آیند و با یک تغییر عملکرد روبه‌رو می‌شوند. نباید درگیر مسائل کالبدی بناها باشیم زیرا این تغییرات بخشی از تحولات ناگزیر شهری است. می‌شود از لحاظ شکل ظاهری این بناها به گذشته برگردانده شوند اما از لحاظ کاربری بازگرداندن این بناها به ظاهر گذشته کار سختی است.»
اولین بهره‌برداری رسمی از کاروانسرا بعد از مرمت در اسفند ماه سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ برای برگزاری جشن ملی نوروز بود. بخشی از لوکیشن‌های فیلم سینمایی یکی از ما دو نفر ساخته تهمینه میلانی و سریال‌های برادر، پرده نشین و برادر جان در این کاروانسرا تصویر برداری شد. کاروانسرای خانات بزرگترین کاروانسرای درون‌شهری تهران در جنوب چهارراه مولوی، خیابان صاحب جمع واقع شده‌است.
