همشهری آنلاین – مریم سرخوش: دکتر محمد تقی جغتایی، رئیس هجدهمین کنگره اعتیاد در آیین افتتاحیه این کنگره با بیان این‌که در حوزه اعتیاد در کشور کارهای زیادی انجام شده و افراد زیادی در این حوزه فعال هستند، عنوان کرد: بر اساس اعلام سازمان جهانی بهداشت عوامل اعتیاد در دنیا و ایران شامل عوامل فردی و روانشناختی، عوامل اجتماعی، محیطی و فرهنگی، عوامل زیستی و ژنتیکی و تجاری و اقتصادی است.

جغتایی در توضیح موارد مرتبط با این عوامل هم بیان کرد: عوامل فردی شامل افسردگی، اضطراب، استرس و کمبود مهارت‌های مقابله‌ای است. درباره عوامل اجتماعی هم باید به فقر، طلاق، مشکلات خانوادگی و نبود حمایت اجتماعی اشاره کرد. درباره عوامل محیطی و فرهنگی هم دسترسی آسان به مواد و فرهنگ مصرف در برخی جوامع اشاره داشت. عوامل زیستی – ژنتیکی هم استعداد ژنتیکی در پاسخ مغز به مواد است و عوامل تجاری – اقتصادی را هم تبلیغ و قاچاق سازمان یافته مواد مخدر و روان‌گردان‌ها هستند.

او به مساله درگیری شبکه‌های عصبی با اعتیاد هم اشاره کرد و گفت: در بسیاری از اختلالات، یک یا دو شبکه مغز اختلال پیدا می‌کند اما در اعتیاد ۵ شبکه و ۳۰ تا ۴۰ منطقه مغزی درگیر خواهند شد. از جمله شبکه پاداش که نقش ترشخ دوپامین و ایجاد احساس لذت و پاداش در آن مطرح است. در معتادان این شبکه دچار حساسیت بیش از حد به محرک‌های مربوط به مواد می‌شود و فرد به طور اجباری به سمت مواد می‌رود. دومین شبکه درگیر هم شبکه تصمیم‌گیری و کنترل اجرایی است که نقش آن کنترل تکانه‌ها، قضاوت منطقی و تصمیم‌گیری است، یعنی جایی که فرد در برابر وسوسه مقاومت می‌کند و پاسخ منفی دارد اما در اعتیاد این شبکه ضعیف می‌شود.

جغتایی درباره سومین شبکه درگیر هم توضیح داد: شبکه استرس و هیجان هم مربوط به پردازش استرس و هیجانات منفی است. در مصرف طولانی‌مدت، این سیستم بیش‌فعال می‌شود و باعث اضطراب، افسردگی و میل شدید به مصرف است. شبکه چهارم هم یادگیری و حافظه است و نقش ثبت تداعی‌های محیطی و نشانه‌های مربوط به مصرف را دارند. اعتیاد باعث می‌شود که دیدن مکان یا بوی خاص فورا میل شدید را در فرد معتاد فعال کند. شبکه پنجم هم حالت پیش‌فرض است که نقش خودآگاهی و ذهن‌پروری دارد. در معتادان، این شکبه دچار ناهماهنگی و بیش‌فعالی می شود و باعت افزایش نشخوار فکری و میل به ماده است.

۲.۸ میلیون مبتلا به اعتیاد داریم

دکتر نادر توکلی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی ایران هم درباره اهمیت اعتیاد در سطح جهانی بیان کرد: سازمان بهداشت جهانی مسائل مرتبط با اختلال مصرف مواد را در کنار سه مساله پیچیده و اصلی قرار داده؛ تولید و انباشت سلاح‌های کشتار جمعی، آلودگی محیط زیست و فقر و شکاف طبقاتی. این در حالی است که اعتیاد و اختلال موادمخدر و روانگردان بعد از تصادفات جاده‌ای و سوانح، بیماری‌های قلبی و عروقی و افسردگی در رتبه ۴ بیماری‌ها قرار داد.

به گفته این مسئول ۲، ۸ میلیون نفر به شکل مستقیم و ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر به شکل غیرمستقیم درگیر اعتیاد هستند. البته همه کشور با تبعات این مساله به عنوان یک بحران جدی روبه‌رو هستند.

او در ادامه تاکید کرد: مواد مخدر در کنار صنعتی و ترکیبی، شیوع مصرف در ‌رنج سنی پایین را دارند و شاهد افزایش اعتیاد در زنان و جوانان هستیم. امروز بخش ای‌سی‌یو مراقبت‌های ویژه مسمومیت‌ها در بیمارستان امام خمینی شهریار افتتاح شد. دو سوم بیماران بستری به نوعی مرتبط با مساله اعتیاد هستند. اگر بحث قلیان و الکل را هم به مساله مخدرها اضافه کنیم، متوجه می‌شویم که یک مشکل جدی است.

توکلی با بیان این که هزینه‌های درمان و کاهش بهره‌وری در سازمان‌ها از آسیب‌های اعتیاد هستند، ادامه داد: آسیب‌های اجتماعی را در این حوزه شاهد هستیم و فشار بر سیستم‌های قضایی و انتظامی هم افزایش پیدا می‌کند. این مساله ابعاد جسمی و روانی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این نکته مهمی است که بدانیم اعتیاد به نوعی جرم نیست و بیشتر بیماری مزمن، عودکننده و قابل درمان مغزی است. در این زمینه از سمینار سال گذشته تاکنون، اتاق فکر دانش اعتیاد در دانشگاه راه‌اندازی و به عنوان یک موضوع سلامت محور در نظر گرفته شده است.

رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران در توضیح بیشتر بیان کرد: این اتاق فکر به حوزه‌هایی که در کل کشور در بحث معضل اعتیاد درگیر هستند، شامل حاکمیتی و علمی و مراکز ترک اعتیاد کمک می‌کند که روش‌های مهمی را در برنامه‌ریزی عملیاتی داشته باشند. ابتدا در سطح خانوار، بعد محلات و سپس موسسات با رویکرد بهتر و توانمندسازی پزشکان در این حوزه کمک کنیم که جامعه سالم‌تری داشته باشم.

۹ هزار پزشک در خدمت درمان اعتیاد

دکتر محمد رئیس‌زاده، رئیس سازمان نظام پزشکی هم در ادامه این سمینار بیان کرد: در بحث اعتیاد دو موضوع مطرح است، هم علم این دانش را در سطح برجسته و طراز اول دنیا همچنین دانشکده‌ها و رشته‌های تخصصی را در اختیار داریم و هم با این پدیده درگیر هستیم. یعنی هم بله لحاظ دانش و هم به لحاظ تکنیک و کار عملی و زمینه ارائه انواع خدماتی درمانی و تحقیقات همه مولفه‌ها در اختیار ما هست. مزیت دیگر اینکه این که شبکه گسترده برای مقابله با این پدیده در کشور وجود دارد همان مراکز ترک اعتیاد (MNT) هستند و پزشکان ما در سطح بسیار گسترده در زمینه کارهای تحقیقاتی و کلینکال ترایال ارائه خدمت می‌کنند. با این ظرفیت ما می‌توانیم در دنیا سرآمد باشیم.

او ادامه داد: ما در بحث درمان اعتیاد به رویکردهای نوین نیاز داریم و نباید فقط تمرکز بر مواد اعتیادآور داشته باشیم، بلکه تمرکز بر رفتار هم مهم است. این مساله نباید فقط به قرنطینه فرد درگیر با اعتیاد، درمان‌های ترک اعتیاد و... منتهی شود چون تعداد زیادی از آنها پس از ترک بازگشت دارند. به همین دلیل بحث رفتار اعتیادآور هم مهم است. یعنی علاوه بر پرداختن به ماده مخدر و اثرات آن باید درمان رفتارهای اعتیادآور هم مورد توجه قرار بگیرد. در این باره ژن تراپی هم مطرح است. یعنی ژن‌هایی که فرد را مستعد رفتار اعتیادآور می‌کند را تشخیص می‌دهد و تحت درمان قرار می‌دهد. البته هزینه بسیار بالایی دارد. اما ما نباید از این رویکردهای نوین در دنیا عقب بمانیم و باید درمان رفتارهای اعتیادآور را مدنظر قرار دهیم.

رئیس زاده‌ با بیان این که اکنون بالغ بر ۹ هزار پزشک و ۳۵ هزار نیروی انسانی در شبکه بزرگی از درمان اعتیاد (MNT) فعال هستند، بیان کرد: این ظرفیت را باید به عنوان فرصت و نه تهدید نگاه کرد. میزان عملکرد مراکز درمان اعتیاد قابل توجه است و باعث کاهش بیماری‌های ویروسی ناشی از تزریق در کشور ما شده‌اند. از این ظرفیت با آیین‌نامه و درمان‌های به‌روز شده می‌توان برای کارهای تحقیقاتی، پیشگیری و درمانی استفاده کرد. البته نیازمند هماهنگی و هم افزایشی بین وزارت بهداشت، ستاد مبارزه با مواد مخدر و انجمن ام‌ان‌تی است.

به گفته رئیس سازمان نظام‌پزشکی خدمات این مراکز درمان اعتیاد قابل توجه است و نمی‌توان همه را با چوب تخلف‌ برخی مراکز یکسان زد. اگر تخلف هم وجود دارد، دفاع نمی‌کنیم و باید به شکل قانونمند با آنها برخورد شود.

رئیس‌زاده در حاشیه این مراسم و در پاسخ به سوال همشهری درباره نگرانی‌هایی که درباره توقف فعالیت مراکز درمان اعتیاد مطرح می‌شود، عنوان کرد: در حال حاضر بیش از ۷۵۰۰ مرکز درمان اعتیاد در کشور وجود دارد که ۹ هزار پزشک در آنها مشغول به کار هستند. بیش از یک میلیون و هفتصد هزار نفر از افرادی که درمان می‌گیرند در این شبکه خدمت دریافت می‌کنند. اما در برخی نهاد به جای حمایت و گسترش این مراکز، ‌ آیین‌نامه‌هایی می‌آید و سنگ‌اندازی ایجاد می‌شود. این نگاه باید تغییر کند و آیین‌نامه‌هایی تصویب شود که به جای محدود کردن این مراکز، پیشرفت آنها را رقم بزند.

نمی‌دانیم چند درصد افراد درمان شده به اعتیاد برمی‌گردند

حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر هم در ادامه این مراسم بیان کرد: ما بر اساس شواهد موجود، در حوزه مبارزه با مواد مخدر، درمان و کاهش آسیب اعتیاد، از کشورهای پیشرو هستیم. با وجود این، نباید تصور کنیم که در موقعیت مناسبی قرار داریم و بنابراین باید روند تحولی را دنبال کنیم.

او تاکید کرد: طبق قانون برنامه هفتم، قرار است در سال پنجم برنامه، ۵ درصد افراد دارای اعتیاد بدون بازگشت باشند. البته هنوز آماری در دست نداریم که نشان دهد چند درصد افراد درمان شده بدون بازگشت بوده‌اند.
به گفته دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، بر اساس قانون، شهرداری‌ها مسئولیت دارند برای افراد بدون سرپناه، گرمخانه یا اماکنی در نظر بگیرند و افراد فاقد سرپناه معتاد جمع‌آوری شوند. ما معتادینی که فاقد سرپناه هستند را از سایر افراد فاقد سرپناه در قالب مراکز ماده ۱۶ جداسازی کرده‌ایم. در این مراکز، غربالگری، بازتوانی و... انجام می‌شود، اما بازاجتماعی شدن مغفول مانده است و به دلیل نبود سرپناه، پس از درمان دوباره به مسیر اولیه بازمی‌گردند.

این مسئول با تاکید بر بازنگری در فضای فیزیکی نگهداری افراد درمان شده بیان کرد: افرادی که درمان شده و به مرحله امکان اشتغال رسیده‌اند، نباید در کنار معتادانی که به تازگی وارد مراکز شده‌اند زندگی کنند. این فضاها باید از هم جدا شوند تا معتادان درمان شده و مهارت‌آموخته بتوانند به اجتماع بازگردند. در حال تلاش برای اصلاح قانون هستیم تا اگر کسی به صورت علنی مواد مصرف کند، به طور قانونی تحت پیگرد قرار گیرد و این افراد سریع‌تر وارد فرآیند درمان اعتیاد خود شوند.

درباره کشت خشخاش تصمیم‌گیری می‌شود

ذوالفقاری همچنین در حاشیه این سمینار و در جمع خبرنگاران بیان کرد: انتظاری که ما از کنگره داریم این است که در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و طرح‌های در دست اقدام برای تحول در حوزه درمان مشارکت عملی داشته باشند. به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در حوزه مبارزه و درمان اعتیاد یکی از موضوعاتی که اکنون اهمیت زیادی دارد، این است که با وجود پیشرفت‌ها با توجه به پیچیدگی و مشکل اعتیاد در جهان و کشور ما باید به شکل مرتب تحول در حوزه‌های مختلف را داشته باشیم. این مساله به ویژه در حوزه درمان و کاهش آسیب مطرح است. مدیریت مصرف هم برای آن دسته از افرادی که بر اساس نظر متخصصان امکان ترک اعتیاد را ندارند مهم است و باید آنها را تحت مدیریت قرار داد تا از آسیب‌هایی که به خودشان، اطرافیان و جامعه بزنند کاسته شود.

او تاکید کرد: این تحول شامل سطح‌بندی معتادان می‌شود. ما نمی‌توانیم برای همه افرادی که دارای اعتیاد هستند؛ چه به لحاظ سنی، چه نوع اعتیاد و چه ترکیب موادی که مصرف می‌کنند، فرمول و پروتکل یکسان داشته باشیم چون نتایج مثبتی نخواهد داشت.

به گفته ذوالفقاری در این ارتباط برنامه‌ای در دست اجراست که افراد دارای اعتیاد بر اساس شواهد علمی سطح‌بندی شوند. یعنی شاخص‌های علمی مشخص و بعد بر مبنای آن نوع مداخلات در نظر گرفته شود. این که برای هر سطح چه نوع مداخلاتی موثرتر است. بعد برای اجرایی شدن آن بحث ساختار را دنبال می‌کنیم که برای مدیریت مصرف، مراکز کاهش آسیب را داشته باشیم یا مجموع کاهش‌ آسیب و مدیریت مصرف و درمان را در کلینیک‌های موجود سازماندهی کنیم.

دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در ادامه بیان کرد: همزمان برای این موضوع بحث اصلاح قانون را هم داریم که هماهنگی بسیار عالی هم دارد. در کمیسیون امور قضایی، دادگستری و دادستانی جلسات متعددی داشتیم و روند به خوبی پیش می‌رود. امیدواریم با مشارکت صاحب‌نظران و وزارت بهداشت طرح تحول را به لحاظ پیاده‌سازی آماده کنیم و وارد مرحله عملیاتی داشته باشیم.

این مسئول درباره کشت قانونی خشخاش در کشور برای مواد اولیه دارویی هم بیان کرد: این مساله دو بخش دارد، اول کشت شاهدانه و شقایق الیفرا و یک بخش هم کشت خشخاش. در حال حاضر با بررسی‌های صورت گرفته با توجه به قوانین داخلی و بین‌المللی و ضرورت‌ها کشت شاهدانه و شقایق الیفرا جمع‌بندی و ارائه شده تا با تشکیل ستاد در این خصوص تصمیم‌گیری شود. درباره خشخاش هم قرار است بررسی شود برای واردات یا کشت داخلی به شکل کنترل شده بر اساس موافقات بین‌المللی.