خبرگزاری مهر، گروه استانها - مرجان سیف‌الدین: وقتی به اصفهان، نگین معماری ایران، پا می‌گذاری، گویی وارد دنیایی می‌شوی که هر گوشه‌اش قصه‌ای از هنر و فرهنگ کهن ایرانی را نجوا می‌کند و تو را به تعظیم بندگی وا می‌دارد، از دوره سلجوقی گرفته تا ایلخانی و صفوی، هر دوره روح و سبک خاصی به مساجد این شهر بخشیده است، سفری که با دیدن این بناهای شگفت انگیز معنای واقعی هنر اسلامی ایرانی را درک می‌کنید.
مسجدهای دوره سلجوقی: آغاز شکوه و نوآوری
قدم به مسجدهای دوره سلجوقی که می‌گذاری، با بناهایی مواجه می‌شوی که تمام عیار، معماری اسلامی اولیه را می‌بینی این مسجدها که شاهکاری از دوره سلجوقی است، با ایوان‌ها و گنبدهای خاصش، تغییرات و تحولات معماری آن در طول زمان آشکار است.
کتاب مساجد ایران سبک معماری سلجوقی را با نوآوری در ساختارها و تزئینات همچون کاشی کاری‌های اولیه و خطوط کوفی و ثلث به معرفی می‌کند. این مسجدها همچون آیینه‌ای تمام نما از هنر اسلامی در قرن‌های اولیه محسوب می‌شود و برای هر گردشگری تجربه‌ای بی نظیر به شمار می‌رود.
مساجد دوره سلجوقی با تزئینات دقیق و هنرمندانه کاشی کاری، گچ بری با نقوش هندسی و اسلیمی تزئین می‌شدند، اکثر مساجد سلجوقی دارای مناره‌های بلند و ایوان‌های باشکوه بودند. معماران سلجوقی با بهره گیری از فرم‌ها و اصول معماری دوره‌های گذشته ایران همچون ساسانیان و اشکانیان، به ویژه در زمینه گنبد و گوشواره، مساجدی عظیم و منظم خلق کردند.
این کتاب عنوان می‌کند که یکی از شاخص تر ین ویژگی‌های مساجد سلجوقیان، رواج الگوی چهار ایوانی است. این الگو شامل یک حیاط مرکزی است که چهار ایوان بزرگ در اطراف آن قرار گرفته‌اند. این سبک از معماری از سنت‌های ساسانی برگرفته شده و در دوران سلجوقی به شکلی رسمی و پایدار درآمد. مساجدی مثل مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره و مسجد جامع اردستان، مسجد «شعیا» که اولین مسجد شهر اصفهان است نمونه‌هایی برجسته از این سبک هستند
مسجد شعیا
خیابان هاتف قدیمی‌ترین قسمت از شهر اصفهان است، که در ضلع شرقی آن مجموعه‌ای نفیس از معماری و تزئینات عهد سلجوقی و صفوی را می‌توان مشاهده کرد، مجموعه‌ای به نام «امامزاده اسماعیل» است که در آن مجموعه یک مسجد بسیار قدیمی بنام مسجد شعیا و مقبره امامزاده اسماعیل که دارای رواق و سردر است و از هر نظر خود نمایی می‌کند.
صحن آن یک گنبد بزرگ زیبای آجری از نوع گنبدهای چهارسوهای اصفهان را در خود جای داده است.
امامزاده اسماعیل از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) است که در جوار خود مقبره شعیای نبی از پیامبران بنی‌اسرائیل را دارد. مقبره شعیا در زمان امامت امام علی (ع) تبدیل به مسجدی شد که بعدها مسجد شعیا نام گرفت، این مسجد نخستین مسجد شهر اصفهان بوده‌است که ساختمان اصلی امام زاده در زمان صفویه ساخته شده است که اصل بنای آن به قرن اول هجری مربوط است و معماری آن سلجوقی است.
مسجد شعیا یکی از کهن‌ترین مساجد اصفهان است که ترکیبی از معماری دوره‌های مختلف تاریخی را نمایان می‌کند این ۲ بنای کهن یادگار دو دوره سلجوقی و صفوی است.
این اثر در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجدهای دوره ایلخانی: ترکیب هنر مغول و اصالت ایرانی
زمان ما را به دوره ایلخانی می‌برد مسجدهایی را می‌بینی که همچنان در همان قالب اولیه سلجوقی ادامه یافته‌اند اما با تزئیناتی که رنگ و بوی هنر مغول دارند. نمونه‌های شاخص این دوره در اصفهان شامل بخش‌هایی از مسجد جامع است که با افزودن گنبدهایی دو پوسته و کتیبه‌های نفیس از دوران ایلخانی جذابیت بیشتری یافته‌اند.
کتاب‌های تاریخی عنوان می‌کنند که زمانیکه هلاکوخان اولین پادشاه سلسله ایلخانی شد و فرهنگ ایرانی را آموخت به فکر ساخت و ساز آبادانی ایران افتاد و یکی از موضوعات مورد توجه آنها ساخت مساجد در شهرهای فرهنگی چون تبریز و اصفهان بوده است.
کتاب معماری مساجد ایران عنوان می‌کند: معماری مساجد این دوره نشان دهنده تقاطع فرهنگ مغول و معماری ایرانی است که در ساخت مساجد دوره ایلخانی اصفهان به خوبی به چشم می‌آید.
کاشی کاری در این دوره به اوج خود رسیده است. در این دوره کاشی کاری‌ها با استفاده از رنگ‌های زنده و متنوع مانند آبی، سبز، زرد و سفید انجام می‌شد، نقوش هندسی و گیاهی به عنوان عناصر اصلی در کاشی کاری‌های این دوره به صورت متقارن و با دقت طراحی می‌شدند و خطاطی‌ها ی زیبا و نوشته‌های مذهبی نیز در کاشی کاری‌ها به کار می‌رفت.
آنها توانستند سنت معماری چهار ایوانی را که از دوره سلجوقی آغاز شده بود با ویژگی‌های خاص دوره خود تلفیق کنند و بناهای شکوهمندی را ایجاد نمایند. یکی از این مسجدها که یادگار معمار ایلخانی است «مسجد دشتی» است.
مسجد دشتی
این مسجد به دلیل داشتن گنبد آجری بسیار بزرگ و با اهمیت، به نام «گنبد مسجد دشتی» نیز مشهور است.
ساختمان مسجد قدمت دقیقی از سال ساخت آن در دست نیست و هیچ کتیبه‌ای که نام سازنده یا زمان دقیق ساخت را مشخص کند، پیدا نشده است.
مسجد دشتی یکی از نامدارترین سازه‌های دوره ایلخانی است. تا شصت سال پیش در کنار مسجد مناره‌ای مربوط به دوره سلجوقی وجود داشت، ولی اهالی این ناحیه این مناره را کامل ویران کرده و آجرهای آن را در فعالیت‌های عمرانی روستا به کار بردند.
این مسجد مربوط به سده هشتم هجری قمری است و در روستای «برآن» در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان جای گرفته و با شماره ثبت ۳۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
شکوه و جلال مساجد دوره صفوی: اوج هنر و معماری اسلامی
شکوه واقعی مساجد را در دوره صفوی می‌توان به وضوح مشاهده کرد، دورانی که اصفهان به پایتخت هنر و معماری بدل شد. مساجدی چون مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله در میدان نقش جهان ساخته شدند، بناهایی که هر گردشگر را مسحور زیبایی و ظرافت‌های معماری خود می‌کنند.
کتاب هنر و معماری صفویه عظمت گنبدها، کاشی کاری‌های معرق نفیس، گچ بری های ظریف و نقش و نگارها و گل‌های اسلیمی این مساجد را جلوهای از هنر بی نظیر ایرانی اسلامی توصیف می‌کند که در هیچ دوره دیگری به کمال نرسیده است.
در معماری مساجد دوره صفوی بیشتر به گنبدها توجه می شده است در حالی که در دوره ایلخانیان به گستردگی شبستان‌ها اهمیت می‌دادند.
این دوره با آغاز حکومت شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۷ هجری قمری آغاز شده و به ویژه در زمان شاه عباس اول به اوج شکوفایی رسی در این بازدید تاریخی زمانی را باید صرف کرد تا محو زیبایی جزئیات گچبری ها، کاشیکاری ها و نقوش هنری شد.
هر مسجد با خود داستانی از بزرگان و معماران تاریخ را به همراه دارد که به روح فرهنگی اصفهان رنگ و جلوه ویژه‌ای بخشیده‌اند. کاشیکاری ها ی مساجد اصفهان حیاط‌های وسیع و آرام مساجد فضایی برای تفکر و عبادت گنبدهای فیروزه‌ای رنگ نمادین از آسمان خط‌های زیبا روی کاشی‌ها نشانه‌هایی از زیبایی و کمال در هنر معماری این دوره شناخته می‌شوند.
مسجد لنبان و مسجد حکیم و مسجد مصری و مسجد پا در سوخته نیز نمونه‌هایی از مساجد کوچک‌تر اما ارزشمند و زیبا این دوره هستند که در محله‌های قدیمی اصفهان جای گرفته ا ند و هر کدام نمایانگر ذوق و سلیقه‌ای خاص هستند.
مسجد پا درخت سوخته یا خیاط‌ها
مسجد پادرخت سوخته مربوط به دوره صفوی است این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مسجد فاصله زیادی تا بر خیابان اصلی یعنی عبدالرزاق ندارد اما به دلیل بافت قدیمی آن چندان ماشین رو نیست و بیشتر ترددها پیاده و یا با دوچرخه و موتورسیکلت همراه است.
به گفته کارشناسان و اصفهان شناسان اطلاعات دقیقی از گذشته مسجد پا درخت سوخته (حاج قاسم علاف) اصفهان و اینکه چرا عنوان «پا سوخته» به خود گرفته است در دسترس نیست اما طبق روایات قدیمی مشابه درگذشته‌های خیلی دور در کنار این اماکن مقدس و مساجد درختان بزرگ و قدیمی بوده است که مردم به هر دلیلی آن را مقدس دانسته و نذر و نیاز و یا دخیل و شمعی روشن می‌کردند تا به حاجت خود برسند که طعمه حریق شده است و شاید یکی از دلایل نام‌گذاری این مسجد به همین دلیل بوده است که درگذشته دور که شکل و شمایل امروزی را نداشته است درختی مقدس و قدیمی در حوالی آن دچار سوختگی شده و همین نشان این مسجد قدیمی شده و تا به امروز به همین نام محلی باقی‌مانده است.
در کتاب «بخشی از آثار ملی اصفهان»، مسجد پا درخت سوخته جزو مساجد عهد قاجاریه معرفی‌شده است. اما تنها تاریخ موجود در بنا سال ۹۷۵ هجری قمری را نشان می‌دهد و به در قدیمی آن مربوط می‌گردد و کتیبه سردر مسجد به نام ابوالفتح سلطان میرزا پسر شاه‌طهماسب اول صفوی هست که بانی مسجد بوده است.
معماری مساجد اصفهان تجلی شکوه و هنر معماری ایرانی اسلامی است که با کاشی کاری‌های ظریف، استفاده هنرمندانه از فضا و نوآوری‌های ساختاری همچون گنبدهای ۲ پوسته و ایوان‌های مجلل، جلوهای بی نظیر خلق کرده است. این مساجد نه تنها مرکزی برای عبادت بلکه نمادی از ذوق هنری و خلاقیت معماران دوره‌های سلجوقی، ایلخانی و صفوی به شمار می آیند و تأثیر ماندگاری بر معماری اسلامی گذاشته‌اند.
