همشهری آنلاین - گروه سیاسی: اندیشکده آمریکایی کارنگی در گزارشی با این عنوان که «زمان برای جلوگیری از یک بحران هسته‌ای جدید با ایران رو به اتمام است» نوشت: در تاریخ ۲۸ آگوست (۶ شهریور)، بریتانیا، فرانسه و آلمان (E3) به‌طور رسمی اعلام کردند که ایران به‌طور «قابل‌توجهی» به تعهدات هسته‌ای خود در چارچوب توافق هسته‌ای ایران (برجام) عمل نکرده است. در نتیجه، ظرف ۳۰ روز آینده، تمامی تحریم‌های پیشین سازمان ملل علیه ایران—معروف به مکانیسم بازگشت سریع (اسنپ‌بک)—دوباره اعمال خواهد شد، مگر اینکه توافقی که رضایت هر ۵ عضو دارای حق وتو در شورای امنیت را جلب کند، حاصل شود.
در بخش‌هایی از این گزارش آمده است:
زمان‌بندی E3 به ۲ دلیل عمدی است. نخست، نزدیک شدن به روز موسوم به «روز خاتمه» در ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) است، زمانی که مکانیسم بازگشت و سایر مفاد کلیدی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، که توافق جامع اقدام مشترک (برجام) سال ۲۰۱۵ را تایید کرد، منقضی می‌شود. این قطعنامه به هر یک از اعضای برجام اجازه می‌دهد به‌صورت یک‌جانبه تحریم‌های پیش از ۲۰۱۵ سازمان ملل را بازگرداند، مگر اینکه شورای امنیت به‌طور فعال رای به جلوگیری از این اقدام دهد. بر اساس قوانین، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا اقدام کند و در صورت عدم موفقیت، تمامی تحریم‌های قبلی علیه ایران بازمی‌گردد. دلیل دوم، به عهده گرفتن ریاست شورای امنیت توسط روسیه در ماه اکتبر است که ممکن است از قدرت رویه‌ای خود برای ایجاد مانع در این فرآیند استفاده کند.
این شمارش معکوس در حالی آغاز شده که حملات بی‌سابقه ایالات متحده و اسرائیل در ژوئن گذشته علیه تاسیسات هسته‌ای ایران، جنگ سایه‌ای طولانی‌مدت را به رویارویی مستقیم تبدیل کرد. ایران در پاسخ، بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را محدود کرد. سپس E3 مذاکراتی با تهران برای تمدید ۶ماهه مهلت اسنپ‌بک آغاز کردند، اما ایران این پیشنهاد را رد کرد.
خطر این وضعیت کاملا آشکار است. اگر مکانیسم بازگشت تصویب شود، ایران ممکن است با خروج از معاهده منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای (NPT) یا قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی واکنش نشان دهد؛ اقداماتی که بحران را تشدید کرده و خطر رویارویی نظامی را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، اگر مکانیسم بازگشت در روز خاتمه منقضی شود بدون اینکه تحریم‌ها بازگردند، شورای امنیت آخرین ابزار قابل‌اجرای خود برای مجازات ایران به دلیل (بهانه) تخلفات هسته‌ای را از دست خواهد داد. در تئوری، تحریم‌ها می‌توانند بعدا بازگردند، اما این امر نیازمند توافق تمامی اعضای دائم شورای امنیت است که با توجه به همسویی مسکو و پکن با تهران، عملا غیرممکن است.
مکانیسم ماشه
اسنپ‌بک خود به‌عنوان نوآوری منحصربه‌فردی در برجام معرفی شد تا در صورت نقض تعهدات ایران، تحریم‌های قدیمی سازمان ملل به‌طور خودکار بازگردد. این واژه در قطعنامه ۲۲۳۱ ذکر نشده، اما ایده ساده بود: رفع تحریم‌ها منقضی می‌شود مگر اینکه شورای امنیت رای به ادامه آن دهد.
برخلاف رویه معمول شورای امنیت که هر قطعنامه نیازمند اجماع میان اعضای P۵ است، این مکانیسم بار مسئولیت را معکوس کرد: رفع تحریم‌ها پس از ۳۰ روز به‌طور خودکار منقضی می‌شود مگر اینکه شورای امنیت به‌طور فعال رای به ادامه آن دهد. از آنجا که چنین قطعنامه‌ای می‌تواند توسط بریتانیا، فرانسه یا ایالات متحده وتو شود، نه روسیه و نه چین نمی‌توانند مانع بازگرداندن تحریم‌ها شوند.
اکنون که E3 رسما فرآیند اسنپ‌بک را آغاز کرده‌اند، مراحل ساده است. ظرف ۱۰ روز، شورای امنیت باید قطعنامه‌ای برای حفظ رفع تحریم‌ها بررسی کند و ظرف ۳۰ روز رای‌گیری کند. اگر این قطعنامه به دلیل وتوی بریتانیا یا فرانسه شکست بخورد، تحریم‌های پیش از برجام بازمی‌گردند. این شامل محدودیت‌هایی می‌شود که قبلا منقضی شده‌اند، مانند تحریم تسلیحاتی سازمان ملل و ممنوعیت انتقال موشک و پهپاد.
موضع E3
موضع کنونی E3، که در سال‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی سخت‌تر شده، این است که هرگونه تمدید مکانیسم بازگشت سریع نمی‌تواند بدون شرط باشد. به‌عنوان جایگزین، E3 پیشنهاد یک توافق موقت را مطرح کرده‌اند: مکانیسم اسنپ‌بک به مدت ۶ ماه تمدید می‌شود اما فعال نمی‌شود، مشروط بر اینکه ایران مذاکرات با ایالات متحده را از سر بگیرد، دسترسی کامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأسیسات خود را بازگرداند و درباره حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده را که به احتمال زیاد از حملات هوایی جان سالم به در برده، توضیح دهد.
ایران و حامیانش
ایران با شدت برابر مقاومت کرده است. تهران استدلال می‌کند که E3 با عدم ارائه مزایای اقتصادی وعده‌داده‌شده در برجام پس از خروج ایالات متحده در سال ۲۰۱۸، خود ناقض توافق هستند. در نامه‌ای به سازمان ملل در ژوئیه، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، اروپایی‌ها را متهم کرد که با حمایت یا سکوت در برابر اقدامات نظامی ایالات متحده و اسرائیل، عملا نقش خود به‌عنوان مشارکت‌کنندگان در برجام را کنار گذاشته‌اند. او ادعا کرد که هرگونه تلاش برای بازگرداندن قطعنامه‌های منقضی‌شده شورای امنیت «بی‌اعتبار» خواهد بود. در مصاحبه‌ای در آگوست، او هشدار داد که اگر E3 اسنپ‌بک را فعال کند، «نقش خود در مسیر هسته‌ای ایران را از دست خواهد داد و ما نیز به‌طور مناسب پاسخ خواهیم داد.» یکی از اقدامات مکررا مطرح‌شده توسط مقامات ایرانی، خروج از معاهده NPT است که عملا نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران را پایان می‌دهد.
تهدید ایران به خروج از NPT ممکن است بلوفی باشد یا حداقل از نظر عملی تاثیر کمتری از آنچه به نظر می‌رسد داشته باشد. ایران از فوریه ۲۰۲۱ دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به شدت محدود کرده و پس از درگیری ژوئن ۲۰۲۵ این محدودیت‌ها را به‌طور چشمگیری افزایش داده است، به‌طوری‌که خروج رسمی از ان‌پی‌تی (NPT) ممکن است تغییر چندانی در واقعیت میدانی ایجاد نکند. با این حال، پیامدهای سیاسی آن عظیم خواهد بود. خروج ایران از NPT احتمالا فرآیندهای دیپلماتیک باقی‌مانده را فرومی‌پاشد و درخواست اقدام نظامی در غرب و اسرائیل برای جلوگیری از توسعه تسلیحات هسته‌ای ایران را شدت می‌بخشد. رهبران ایران قطعا این خطرات را درک می‌کنند، اما تمایل آنها به استفاده از این تهدید نشان‌دهنده بالا بودن میزان مخاطرات است.
مسکو و پکن این استدلال را تقویت کرده‌اند. دیپلمات‌های روس ادعا می‌کنند که E3 مراحل حل اختلاف برجام را با حسن نیت دنبال نکرده‌اند و ادعای آنها برای فعال‌سازی اسنپ‌بک را بی‌اعتبار می‌دانند. با وجود تلاش برای بی‌اعتبار کردن اسنپ‌بک، روسیه قطعنامه‌ای متقابل برای تمدید مفاد اسنپ‌بک - اما بدون الزام تهران به شرایط E3 - ارائه کرده است. با حمایت چین، این قطعنامه به نظر می‌رسد تلاشی از سوی روسیه برای نشان دادن خود به‌عنوان بازیگری سازنده باشد، در حالی که مسئولیت هرگونه تشدید را کاملا بر دوش اروپا می‌اندازد. اگر E3 این قطعنامه را رد کنند - که تقریباً قطعی است - مسکو می‌تواند ادعا کند که به دنبال مصالحه بود اما اروپا تقابل را تحمیل کرد.
برای ایران، اهمیت اسنپ‌بک بیشتر سیاسی است تا اقتصادی. اکثر تجارت‌های ایران به دلیل تحریم‌های ایالات متحده قبلا مسدود شده و بعید است که روسیه یا چین از این تحریم‌ها تبعیت کنند. با این حال، از نظر نمادین و قانونی، تحریم‌های سازمان ملل نشان می‌دهد که برنامه هسته‌ای ایران نه‌تنها یک مسئله دوجانبه با واشنگتن، بلکه تهدیدی جهانی است (ادعای اندیشکده آمریکایی). اقدامات اسنپ‌بک همچنین تمام کشورهای عضو سازمان ملل را ملزم به رعایت می‌کند و چارچوب قانونی جهانی برای انزوای ایران ایجاد می‌کند. همان‌طور که ریچارد نفیو، مذاکره‌کننده سابق ایالات متحده، اشاره کرده، این محدودیت‌ها حتی روسیه و چین را مجبور می‌کند که «برای متقاعد کردن سایر کشورها به نقض آنها کار سخت‌تری داشته باشند.»
سیاست ایالات متحده
از زمان جنگ ژوئن، واشنگتن به‌طور فزاینده‌ای منفعل به نظر می‌رسد و به اروپایی‌ها اجازه داده تا رهبری را بر عهده بگیرند، در حالی که خود بر سیاست مهار تمرکز کرده است. اما ایالات متحده نباید منفعل باقی بماند، زیرا پویایی‌های کنونی احتمالا آن را از نظر استراتژیک در موقعیت بدتری قرار می‌دهد.
فعال‌سازی اسنپ‌بک خطر واکنش ایران را به همراه دارد که می‌تواند از کنترل خارج شود. از سوی دیگر، اگر E3 اجازه می‌دادند مکانیسم اسنپ‌بک منقضی شود، روسیه و چین آزاد می‌شدند تا هرگونه تحریم آینده را مسدود کنند و پیشرفت‌های هسته‌ای ایران را به‌تدریج عادی‌سازی کنند.
یک مسیر جایگزین - تمدید اسنپ‌بک - به ۳ روش به منافع ایالات متحده خدمت می‌کند: حفظ اهرم چندجانبه در شورای امنیت، کاهش خطر خروج ایران از NPT، و تثبیت پرونده هسته‌ای برای ایجاد فضایی محدود برای دیپلماسی. در حالی که E3 تمدید ۶ ماهه را به بازگرداندن دسترسی کامل آژانس و توضیح ذخایر اورانیوم غنی‌شده گره زده‌اند، این پیشنهاد به جای آن بر سقف‌های تدریجی غنی‌سازی تمرکز دارد که سطح غنی‌سازی را در ازای تضمین‌های امنیتی کاهش می‌دهد.
طی بازه ۳۰ روزه پیش از رای‌گیری، ایالات متحده باید تعامل مستقیم با ایران را از سر بگیرد حتی مذاکرات مقدماتی می‌تواند به تهران نشان دهد که واشنگتن تمدید را نه به‌عنوان تله، بلکه به‌عنوان فرصتی می‌بیند. برای معتبر کردن تمدید اسنپ‌بک، ایران باید اقدامات معناداری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام دهد، از جمله اجازه دسترسی مجدد به بازرسان و در نهایت ارائه توضیحات در مورد ذخایر تاییدنشده اورانیوم غنی‌شده. در مقابل، واشنگتن می‌تواند تضمینی مشروط ارائه دهد که از حمایت یا مشارکت در حملات نظامی بیشتر به تاسیسات هسته‌ای ایران در طول دوره تمدید خودداری کند، مشروط به همکاری ایران با آژانس و پایبندی به قطعنامه. چنین تضمینی نشان می‌دهد که تمدید برای تثبیت وضعیت است، نه برای خرید زمان برای اقدامات نظامی بیشتر.
اگر ایران باور کند که ایالات متحده آماده حمایت از مذاکرات تحت این شرایط است، ممکن است تمایل بیشتری به پذیرش تمدید اسنپ‌بک داشته باشد. اروپا به‌تنهایی نمی‌تواند چنین تضمینی ارائه دهد،تنها واشنگتن می‌تواند. و اگر ایالات متحده برای متقاعد کردن ایران به نیت خود قدم پیش بگذارد، روسیه و چین ممکن است به‌جای وتوی قطعنامه، از ایران پیروی کرده و رای ممتنع دهند.
دولت ایالات متحده باید با متحدان اروپایی خود همکاری نزدیک داشته باشد تا پیشنهادی یکپارچه برای تمدید در شورای امنیت ارائه دهد و به‌طور فعال در نگارش پیش‌نویس قطعنامه مشارکت کند. نقطه شروع باید تایید صریح نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌عنوان پایه هرگونه محدودیت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران در طول دوره تمدید ۶ ماهه باشد. برای اجتناب از بن‌بست کنونی - که در آن مطالبات ایالات متحده برای غنی‌سازی صفر خطر وتوی روسیه یا چین را به دنبال دارد - قطعنامه باید پارامترهای واقع‌بینانه و قابل‌اجرا پیشنهاد دهد.
یک گزینه مکمل اما متمایز از موضع E3 معرفی سقف‌های تدریجی غنی‌سازی برای هدایت کاهش تدریجی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران است. به‌عنوان مثال، سطح غنی‌سازی می‌تواند در ماه اول به حدود ۶۰ درصد، تا ماه سوم به ۲۰ درصد و تا پایان ماه ششم به حد ۳.۶۷ درصد برجام بازگردد. برای جلب نظر ایران، قطعنامه می‌تواند شامل زبانی باشد که صراحتا اقدام نظامی علیه تاسیسات هسته‌ای ایران را در طول دوره تمدید، مشروط به رعایت معیارهای تایید، طبق ماده ۲(۴) منشور سازمان ملل ممنوع کند. این ممنوعیت برای همه کشورهای عضو سازمان ملل از نظر قانونی الزام‌آور خواهد بود و به ایران اطمینان امنیتی لازم برای پذیرش اقدامات شفافیت معنادار را می‌دهد.
تمدید اسنپ‌بک به معنای عقب‌نشینی ایالات متحده از ترجیح دیرینه‌اش برای غنی‌سازی صفر نیست. بلکه نشان‌دهنده این شناخت است که اصرار بر مطالبات حداکثری در فضای کنونی دیپلماسی را مسدود می‌کند. تمدید محدود به زمان درباره تسلیم شدن به اصل نیست، بلکه درباره ایجاد فضای سیاسی برای پیگیری آن از طریق مذاکره است. پنجره اسنپ‌بک همچنین می‌تواند برای احیای بحث‌ها در مورد کنسرسیوم چرخه سوخت منطقه‌ای - ایده‌ای که پیش از جنگ ۱۲ روزه مطرح شده بود - استفاده شود. چنین چارچوبی، که در نظارت بین‌المللی ریشه دارد، می‌تواند به ایران دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را ارائه دهد، در حالی که نگرانی‌های اشاعه را برطرف کرده و گفت‌وگویی گسترده‌تر در مورد محدودیت‌های هسته‌ای منطقه‌ای را باز می‌کند.
فشار زمان
با توجه به خطرات قابل‌توجه تشدید ناشی از اقدام نظامی، ایالات متحده باید تلاش‌ها برای تمدید مکانیسم اسنپ‌بک به مدت ۶ ماه را هدایت کند.
بسیاری در ایالات متحده و اسرائیل شانس دیپلماسی را رد می‌کنند. با این حال، اقدام نظامی تنها راه‌حل‌های موقتی با هزینه‌های استراتژیک عظیم ارائه می‌دهد. حملات اسرائیل و آمریکا می‌توانند برنامه هسته‌ای ایران را به تاخیر بیندازند اما نمی‌توانند آن را حذف کنند، در حالی که تقریبا خروج ایران از نظارت بین‌المللی و تسریع در توسعه تسلیحات در خفا را تضمین می‌کنند. حملات ژوئن این پویایی را به‌وضوح نشان داد: به‌جای محدود کردن برنامه ایران، فشار نظامی تهران را به محدود کردن بیشتر دسترسی آژانس سوق داد. اکنون، واشنگتن کمتر از یک ماه فرصت دارد تا از طوفان پیش‌رو جلوگیری کند.
