به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، ایران در تازه‌ترین گزارش شاخص عملکرد زیست‌محیطی (EPI) ۲۰۲۴ با کسب امتیاز ۴۱.۸ از ۱۰۰ در رتبه ۱۱۳ جهان و دهم منطقه «خاورمیانه بزرگ» قرار گرفت؛ جایگاهی که نشان‌دهنده وضعیت متوسط رو به پایین کشور در حوزه محیط‌زیست است.

امیرعباس محمدی کوشکی، سرپرست تیم ملی اختراعات و نوآوری ایران  با اشاره به جایگاه ایران در شاخص عملکرد محیط‌زیستی ۲۰۲۴ گفت: گزارش شاخص عملکرد محیط‌زیستی (EPI) ۲۰۲۴ با هدف بررسی جامع وضعیت زیست‌محیطی کشور، به مناسبت روز جهانی محیط‌زیست ۲۰۲۵ و هفته ملی محیط‌زیست ایران تهیه شده و مبتنی بر داده‌های دقیق رتبه‌بندی جهانی و منطقه‌ای در ۱۸ حوزه مختلف (شامل بخش کشاورزی) است. در این گزارش، رتبه و امتیاز ایران در تمام حوزه‌ها ارائه شده و وضعیت آن نسبت به ۱۶ کشور منطقه «خاورمیانه بزرگ» نیز تحلیل شده است.

وی افزود: بر اساس این گزارش، ایران در ارزیابی کلی شاخص عملکرد محیط‌زیستی در میان ۱۸۰ کشور جهان رتبه ۱۱۳ را به خود اختصاص داده و با کسب امتیاز ۴۱.۸ از ۱۰۰ در جایگاه دهم منطقه‌ای قرار گرفته است. این امتیاز نشان دهنده وضعیت متوسط رو به پایین ایران در مقایسه با سایر کشور‌های منطقه‌ای و جهانی است. در حوزه سلامت محیط‌زیستی نیز ایران با رتبه ۹۸ جهانی و امتیاز ۴۱.۸ در جایگاه یازدهم منطقه‌ای قرار گرفت. این بخش شامل مؤلفه‌هایی مانند «کیفیت هوا»، «بهداشت و آب آشامیدنی»، «فلزات سنگین» و «مدیریت پسماند» است که هر کدام تأثیر مستقیمی بر سلامت عمومی و پایداری زیستی کشور دارند.

سرپرست تیم ملی اختراعات و نوآوری ایران خاطرنشان کرد: در زیرشاخص کیفیت هوا، ایران رتبه ۱۰۲ جهانی و امتیاز ۳۶.۹ را به دست آورده و در جایگاه یازدهم منطقه‌ای قرار گرفته است. اگرچه برخی کشور‌های همسایه مانند عربستان سعودی و عمان وضعیت بهتری دارند، ایران نسبت به عراق و سودان در وضعیت نسبتاً مطلوب‌تری قرار دارد.

وی افزود: همچنین در حوزه بهداشت و آب آشامیدنی، ایران عملکرد نسبتاً مناسبی داشته و با رتبه ۶۸ جهانی، امتیاز ۶۴.۹ و جایگاه نهم منطقه‌ای، در میان کشور‌های میانی منطقه قرار گرفته است. با این حال، در حوزه فلزات سنگین، ایران عملکرد بسیار ضعیفی داشته و با امتیاز ۳۰.۲ و رتبه ۱۵۶ جهانی، در جایگاه دوازدهم منطقه قرار دارد. این وضعیت هشداردهنده است و نیازمند سیاست‌گذاری فوری در زمینه پایش، کاهش، و مدیریت آلاینده‌های فلزی است.

محمدی کوشکی گفت: در بخش مدیریت پسماند جامد نیز وضعیت ایران نامطلوب است. با کسب امتیاز ۳۱.۷، رتبه ۸۸ جهانی و جایگاه نهم منطقه‌ای، مشخص می‌شود که زیرساخت‌های لازم برای مدیریت پایدار پسماند، به‌ویژه در کلان‌شهرها، همچنان نیازمند توسعه است. همچنین، در بخش منابع آب، ایران با رتبه ۱۰۹ جهانی، امتیاز ۲۹.۲ و جایگاه پانزدهم منطقه‌ای در وضعیت بسیار بحرانی قرار دارد. این عملکرد ضعیف، بازتابی از چالش‌های گسترده ایران در مدیریت منابع آبی، بهره‌برداری ناپایدار از سفره‌های زیرزمینی و نبود رویکرد جامع در اصلاح الگوی مصرف است.

وی یادآور شد: در شاخص تغییرات اقلیمی، ایران با رتبه جهانی ۱۳۲، امتیاز ۳۵.۱ و رتبه منطقه‌ای ۹، عملکرد بسیار ضعیفی دارد. این بخش که شامل کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، ارتقاء بهره‌وری انرژی و حرکت به سوی اقتصاد کم‌کربن است، یکی از بحرانی‌ترین حوزه‌های عملکردی ایران در این گزارش است. در حوزه کاهش تغییرات اقلیمی، ایران نیز همین رتبه و امتیاز را دارد و از کشور‌های ضعیف منطقه محسوب می‌شود، در حالی که کشور‌های همسایه مانند امارات و عمان در این بخش امتیاز بالاتری کسب کرده‌اند.

محمدی کوشکی اظهار کرد: در بخش آلودگی که متفاوت از کیفیت هوا اندازه‌گیری می‌شود و عمدتاً به آلاینده‌های شیمیایی و ذرات معلق مربوط است، ایران با رتبه جهانی ۹۷، امتیاز ۷۰.۷ و رتبه منطقه‌ای ۴، از وضعیت نسبتاً مطلوبی نسبت به سایر بخش‌ها برخوردار است. در شاخص زیست‌پویایی اکوسیستم‌ها، ایران امتیاز ۴۶.۳ را کسب کرده که اگرچه نسبت به بسیاری از کشور‌های منطقه بهتر است، اما همچنان نیازمند اقدامات حفاظتی، توسعه مناطق تحت حفاظت و مقابله با تخریب زیستگاه‌هاست.

سرپرست تیم ملی اختراعات و نوآوری ایران افزود: در حوزه کشاورزی، ایران با رتبه جهانی ۱۵۹ و امتیاز ۳۷.۸ و جایگاه سیزدهم منطقه‌ای، عملکرد بسیار ضعیفی داشته است. این وضعیت به‌ویژه به دلیل مصرف بالای کود و سم، آلودگی منابع آب، فرسایش خاک و فقدان کشاورزی پایدار ارزیابی می‌شود. یکی از بخش‌های نسبتاً موفق ایران، شیلات است. ایران با رتبه جهانی ۶۳، امتیاز ۶۳.۳ و جایگاه نهم منطقه‌ای، عملکرد متوسطی داشته است که با توجه به منابع دریایی کشور می‌تواند بهبود یابد.

محمدی کوشکی تصریح کرد: در بخش تنوع زیستی و زیستگاه‌ها، ایران با رتبه ۱۱۳، امتیاز ۴۲.۸ و جایگاه هفتم منطقه‌ای قرار دارد. با وجود تنوع زیستی بالا، تهدیداتی مانند تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز و خشکسالی‌های پیاپی فشار شدیدی بر منابع طبیعی کشور وارد کرده‌اند.

وی ادامه داد: در بررسی ۱۶ کشور منطقه خاورمیانه بزرگ، کشور امارات با کسب امتیاز ۵۱.۶ و رتبه اول منطقه‌ای بهترین عملکرد را دارد و پس از آن عمان، رژیم اشغالگر قدس، اردن و قطر در جایگاه‌های دوم تا پنجم قرار گرفته‌اند. ایران با امتیاز ۴۱.۸ در جایگاه دهم و بالاتر از کشور‌هایی مانند الجزایر، لبنان، مراکش، سودان، بحرین و عراق قرار دارد. با این حال، فاصله معناداری با کشور‌های صدرنشین منطقه دارد.

سرپرست تیم ملی اختراعات و نوآوری ایران گفت: چالش‌های اصلی ایران در این گزارش شامل نبود زیرساخت‌های داده‌محور برای پایش زیست‌محیطی، ناکارآمدی سیاست‌های کلان در کنترل آلودگی‌ها، مصرف بی‌رویه منابع طبیعی، بهره‌برداری ناپایدار از منابع آب و ضعف در مشارکت بخش خصوصی و جامعه مدنی در سیاست‌گذاری محیط‌زیستی است. همچنین، نبود عزم کافی برای کاهش گاز‌های گلخانه‌ای و ارتقاء بهره‌وری انرژی باعث شده تا ایران در حوزه تغییرات اقلیمی عملکرد ضعیفی داشته باشد.

محمدی کوشکی اتخاذ راه حل‌های نوآورانه و الگو‌های دیگر کشور‌ها را از راهکار‌های برون رفت از شرایط فعلی محیط زیست اعلام کرد و ادامه داد: راه‌حل‌های نوآورانه می‌توانند نقش کلیدی در بهبود وضعیت ایران ایفا کنند و روش‌هایی، چون توسعه سامانه‌های هوشمند پایش کیفیت هوا، آب و خاک با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، استفاده از داده‌های ماهواره‌ای برای پایش زیستگاه‌ها و منابع آبی، اجرای پروژه‌های کشاورزی دقیق برای کاهش مصرف آب و کود و استفاده از سامانه‌های یادگیری ماشین برای پیش‌بینی بحران‌های زیست‌محیطی بخشی از راهکار‌های فناورانه در این زمینه به شمار می‌رود.

وی با تاکید بر اینکه هوش مصنوعی از طریق تحلیل کلان‌داده‌های محیطی و اقتصادی می‌تواند در طراحی سیاست‌های محیط‌زیستی نقش‌آفرینی کند، اظهار کرد: با تقویت زیرساخت‌های فناورانه، نهادسازی کارآمد، به‌روزرسانی قوانین و ایجاد مشوق‌های اقتصادی برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز، ایران می‌تواند به سمت بهبود شاخص‌های زیست‌محیطی حرکت کند و شکاف خود را با کشور‌های منطقه‌ای و جهانی کاهش دهد.

محمدی کوشکی خاطر نشان کرد: در چارچوب تعاملات بین‌المللی در حوزه محیط‌زیست و به دعوت دبیرخانه کنوانسیون آرهوس ما در هفتاد و نهمین نشست کمیته تطبیق این کنوانسیون که در ژنو برگزار شد، حضور یافتیم. کنوانسیون آرهوس به عنوان یکی از اسناد معتبر بین‌المللی در زمینه تضمین حقوق عمومی در دسترسی به اطلاعات، مشارکت در فرآیند‌های تصمیم‌گیری و دستیابی به عدالت محیط‌زیستی، نقش مهمی در ارتقای حکمرانی زیست‌محیطی کشور‌ها ایفا می‌کند. حضور نماینده‌ای از ایران در این نشست، در راستای تقویت رویکرد‌های نوآورانه و تبادل تجربیات در زمینه توسعه پایدار و عدالت محیط‌زیستی ارزیابی می‌شود.

شاخص عملکرد زیست‌محیطی (Environmental Performance Index - EPI) هر دو سال یک‌بار توسط دانشگاه ییل (Yale) و کلمبیا (Columbia) منتشر می‌شود و کشور‌های جهان بر اساس وضعیت محیط زیست و پایداری رتبه‌بندی می‌شوند. امتیاز‌های این رتبه بندی بین صفر تا ۱۰۰ است و هرچه امتیاز بالاتر باشد، یعنی وضعیت محیط زیستی کشور‌ها بهتر است. این رتبه‌بندی شامل این شاخص‌ها می‌شود:

Environmental Health یا وضعیت سلامت محیط برای انسان‌ها (آب، هوا، بهداشت)

Climate Change یا میزان مشارکت کشور در کاهش تغییرات اقلیمی

Air Quality یا کیفیت هوای قابل تنفس

Sanitation & Drinking Water یا دسترسی به آب سالم و بهداشت

Heavy Metals یا آلودگی ناشی از فلزات سنگین مثل سرب

Solid Waste Management یا مدیریت پسماند‌های جامد (زباله)

Water Resources یا مدیریت منابع آب

Climate Change Mitigation یا اقدامات کشور برای کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای

Air Pollution Emissions یا انتشار آلاینده‌های هوا

Ecosystem Vitality یا پویایی و سلامت اکوسیستم‌ها

Biodiversity & Habitat یا وضعیت تنوع زیستی و حفاظت از زیستگاه‌ها

Agriculture یا پایداری در کشاورزی (کاهش اثرات مخرب کشاورزی)

Fisheries یا پایداری منابع شیلات

به طور کلی شاخص کلی EPI، تصویری جامع از عملکرد کشور‌ها در حوزه محیط‌زیست ارائه می‌دهد؛ از بهداشت محیطی گرفته تا پایداری اکوسیستم‌ها و کاهش تغییرات اقلیمی. ایران در زمینه‌هایی مانند حفاظت شدید در مناطق دریایی (Marine Protection Stringency)، وضعیت ذخایر شیلاتی (Fish Stock Status)، نسـبتاً عملکرد بهتری داشته‌اند، اما در بخش‌هایی مثل آلودگی با فلزات سنگین (Heavy Metals)، کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای (GHG emissions) و کشاورزی پایدار، وضعیت نسبتا ضعیف دارد.