سال‌هاست که خروج سرمایه‌ها از اکوسیستم استارتاپی ایران شدت گرفته، از یک سو سرمایه‌گذاران ایرانی و از سوی دیگر کارآفرین‌های بیشتری سرمایه و منابع خود را در کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای عربی همسایه به کار می‌گیرند. بنیان‌گذاران سرآوا، تپسی و الوپیک از جمله این افراد هستند. «علی عبدالهی»، کارشناس اقتصاد دیجیتال نبود ثبات اقتصادی و مشکلات زیرساختی را از اصلی‌ترین دلایل عدم جذابیت اکوسیستم داخلی می‌داند؛ اتفاقی که نه تنها توان مالی استارتاپ‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه امید و انگیزه نسل جدید کارآفرینان را نیز برای ورود به این عرصه تضعیف کرده است.
سرمایه اساس هر اقتصادی است که می‌خواهد گامی در حوزه نوآوری بردارد، فرقی هم نمی‌کند پول باشد یا دانش. ایران در سال‌های اخیر مسیر معکوسی را رفته و شاهد خروج تدریجی همین سرمایه‌ها از اکوسیستم استارتاپی کشورمان هستیم. پدیده‌ای که اگرچه روند آن آرام به نظر می‌رسد، اما در عمق خود تهدیدی جدی برای آینده اقتصاد دیجیتال کشور به شمار می‌آید.
شرایط کشور در سالیان اخیر به گونه‌ای پیش رفت که سرمایه‌گذاران ایرانی بسیاری ترجیح می‌دهند سرمایه خود را در کشورهای دیگر به ویژه کشورهای عربی همسایه به کار گیرند؛ سرمایه‌گذاری «سعید رحمانی»، بنیان‌گذار سرآوا، نیز گواه این امر است. او به همراه «محمد الحکیم»، مدیرعامل سابق کریم در عراق و اردن، صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه‌ای با نام EQIQ راه‌اندازی کرده‌اند. این صندوق که به نقل از Wamda در ابوظبی مستقر است، تمرکز اصلی خود را بر سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های عراقی گذاشته است.
تا امروز EQIQ حدود ۸.۵ میلیون دلار در پنج استارتاپ فعال در حوزه‌های تجارت الکترونیک، لجستیک و فین‌تک سرمایه‌گذاری کرده و اکنون در حال جذب سرمایه جدیدی به ارزش ۱۵ میلیون دلار است؛ رقمی که در صورت تحقق، اندازه صندوق را به ۳۰ میلیون دلار خواهد رساند.
رحمانی در گفت‌وگویی با Wamda بر «پتانسیل بالای عراق در حوزه نوآوری» تأکید کرده است. او پیش‌تر بنیان‌گذار و مدیرعامل سرآوا بود؛ هلدینگی که سال گذشته از سهامداری در دیجی‌کالا و گروه هزاردستان (شرکت مادر دیوار) خارج شد.
در سوی دیگر ماجرا نیز استارتاپ «باکسی» با حضور بنیان‌گذاران باتجربه، از جمله «مهرشاد پزشک»، کارآفرین ایرانی و هم‌بنیان‌گذار «الوپیک»، پس از جذب ۱.۵ میلیون دلار سرمایه از صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر EQIQ (صندوقی که رحمانی راه اندازی کرده)، فعالیت رسمی خود را در عراق آغاز کرده است.
هدف این استارتاپ ساماندهی بازار لجستیک این کشور است. باکسی با ایجاد یک پلتفرم هوشمند بیش از ۱۵۰۰ شرکت پستی عراق را یکپارچه‌سازی کرده است و به کسب‌وکارها این امکان را می‌دهد که با کمک الگوریتم‌های هوش مصنوعی بهترین گزینه ارسال را برای هر سفارش به‌صورت آنی انتخاب کنند و فرآیندهای خود را بهینه سازند.
صندوق EQIQ که در کنار سرمایه‌گذاری، نقش هم‌بنیان‌گذار را نیز ایفا می‌کند، با تکیه بر تجربه موفق خود و تیم مدیریتی «باکسی» قصد دارد این استارتاپ را به یکی از ارکان اصلی زیرساخت دیجیتال و تجارت الکترونیک عراق تبدیل کند.
«میلاد منشی‌پور»، بنیان‌گذار «تپسی» نیز با استارتاپ جدید خود به نام AIR Prop وارد بازار جهانی مشاوره املاک شده است. این استارتاپ که دفتر مرکزی آن در دبی مستقر است، موفق شده با جذب ۲۰ میلیون دلار سرمایه از Unique Properties، مسیر راه‌اندازی نخستین پلتفرم مبتنی‌بر هوش مصنوعی حوزه املاک در منطقه را آغاز کند.
البته این سه مورد پایان ماجرا نیست و سرمایه‌گذاران خارجی که در ایران فعالیت می‌کردند، حوزه فعالیتشان به کشورهای منطقه گسترده شده است. مثلاً محمود فوز و ایاد القصار، بنیان‌گذاران اسنپ، نیز به همراه پنج نفر دیگر در سال 2021 در دبی Qlub را بنیان گذاشتند که پلتفرمی برای دیدن منو، سفارش دادن و پرداخت در کافه‌ها و رستوران‌ها از طریق گوشی موبایل است.
اولین جذب سرمایه شرکت در سال 2022 به مبلغ 17 میلیون دلار و راند بعدی به مبلغ 25 میلیون دلار در سال 2023 بود. این شرکت که در حال حاضر در امارات، عربستان، سنگاپور، هنگ‌کنگ، قطر، کویت، برزیل، کره‌جنوبی، استرالیا و مالزی در کافه‌ها و رستوران‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و به تازگی راند جدید جذب سرمایه به مبلغ 30 میلیون دلار را به پایان رسانده است.
با این حال ماجرای خروج سرمایه‌ها به چند آمار و خبر محدود نیست و روایتی بلندمدت و پیچیده دارد که می‌تواند ریشه‌های عمیق‌تری در اقتصاد و سیاست‌های کلان کشور داشته باشد. این وضعیت در حالی رخ می‌دهد که تا همین ده سال پیش تصویر متفاوتی از اکوسیستم استارتاپی ایران وجود داشت.
طی آن سال‌ها سرمایه‌گذاران داخلی با جسارت بیشتری روی ایده‌های نو سرمایه‌گذاری می‌کردند و همین ریسک‌پذیری بود که به تولد بازیگران بزرگی در اکوسیستم استارتاپی ایران مانند دیجی‌کالا، اسنپ، کافه‌بازار و دیوار منتهی شد. آن دوره را بسیاری آغاز دهه طلایی استارتاپ‌ها در ایران می‌دانند؛ دورانی که سرمایه ایرانی نه تنها در داخل کشور می‌چرخید، بلکه امید به آینده‌ای روشن نیز در اقتصاد دیجیتال وجود داشت. اما اوضاع خوب پیش نرفت، فشارهای اقتصادی و تحریم از یک سو و فشارهای داخلی و ناملایمتی‌های بسیار از سوی دیگر باعث شد این روند معکوس شود. چند نمونه آن حمله به دفتر سرآوا در اردیبهشت 1397 و پخش شب‌نامه علیه استارتاپ‌ها است.
امروزه آمارها حاکی از آن است که اعتماد و انگیزه لازم برای تکرار آن دوران دیگر در ایران وجود ندارد. اما حالا سوال اینجاست که چه عواملی باعث شده است سرمایه‌گذاران ایرانی ترجیح دهند منابع مالی خود را در بازارهای خارجی به کار گیرند؟
«علی عبدالهی»، کارشناس اقتصاد دیجیتال، در خصوص دلیل خروج سرمایه از اکوسیستم استارتاپی ایران به دیجیاتو گفت:
«در سال‌های اخیر روند خروج سرمایه‌ها و شرکت‌های استارتاپی از ایران به سمت کشورهای منطقه نظیر امارات، قطر، عربستان و حتی عراق شدت گرفته است. این روند دلایل متعددی دارد که می‌توان آنها را در دو محور اصلی اقتصادی و زیرساختی بررسی کرد.»
او بزرگ‌ترین مانع را نبود ثبات در اقتصاد کلان و سیاست‌های پولی و مالی دانست: «نوآوری ذاتا با عدم قطعیت همراه است، اما در شرایطی که نوسانات شدید نرخ ارز، تغییرات پیاپی سیاست‌های مالی و پولی و جابه‌جایی مکرر مدیران اقتصادی به آن افزوده می‌شود کارآفرینان با سطحی از ریسک مواجه می‌شوند که تحمل‌پذیر نیست. طبیعی است که در چنین فضایی سرمایه‌گذاران به دنبال محیط‌هایی با ثبات نسبی می‌روند تا بتوانند برای آینده کسب‌وکار خود برنامه‌ریزی کنند.»
عبدالهی معتقد است دیگر سیاست‌های حمایتی در زمینه سرمایه‌گذاری و کارآفرینی نیز ناکارآمد است. نظام مالیاتی، بیمه‌ای و ارزی به‌گونه‌ای طراحی نشده است که انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند. سرمایه‌گذاری خطرپذیر هنوز مسیر پایداری در کشور ندارد و تجربه ورود استارتاپ‌ها به بازار سرمایه نیز ناموفق بوده است. این در حالی است که در سطح جهانی عرضه اولیه سهام (IPO) یکی از اصلی‌ترین ابزارهای رشد استارتاپ‌ها محسوب می‌شود؛ اما در ایران ملاحظات متعدد و فضای نامطمئن بازار سرمایه مانع تحقق این مسیر شده است.
او به بازار محدود داخلی نیز به عنوان یکی دیگر از عوامل مهاجرت استارتاپ‌ها اشاره کرد و گفت: «با جمعیتی حدود ۹۰ میلیون نفر بازار ایران ظرفیت رشد محدودی دارد. برای توسعه واقعی شرکت‌ها نیازمند حضور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی هستند؛ اما تحریم‌ها و محدودیت‌های ناشی از FATF مانع از انجام تبادلات مالی بین‌المللی می‌شود و استارتاپ‌ها را ناگزیر می‌کند که در کشورهای دیگر ثبت شوند.»
این کارشناس اقتصاد دیجیتال معتقد است که در کنار مسائل اقتصادی، مشکلات زیرساختی نیز فشار مضاعفی بر کسب‌وکارهای نوآور وارد کرده است. قطعی برق و بحران انرژی، ضعف در زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، دشواری در واردات تجهیزات پیشرفته مانند GPU برای فعالیت‌های مرتبط با هوش مصنوعی و محدودیت‌های اینترنت و شبکه محیط فعالیت را برای استارتاپ‌ها بیش از پیش تنگ کرده است.
او در خصوص پیامدهای خروج سرمایه ادامه داد: «تداوم این روند پیامدهای سنگینی برای اقتصاد دیجیتال ایران خواهد داشت. از یک سو خروج سرمایه‌ها باعث کاهش توان اقتصاد ملی می‌شود و از سوی دیگر امید و انگیزه نسل جوان برای کارآفرینی در داخل کشور تضعیف خواهد شد. زمانی که کارآفرینان موفق الگوی مهاجرت را انتخاب می‌کنند نسل تازه‌نفس کارآفرینان نیز از همان ابتدا به فکر خروج می‌افتند؛ روندی که می‌تواند چرخه نوآوری داخلی را با خطر جدی مواجه کند.»
عبدالهی معتقد است که در این بین فرصت‌هایی برای اصلاح نیز وجود دارد. او به دیجیاتو گفت:
«اقداماتی مانند اعتبار مالیاتی برای شرکت‌های نوآور یا برنامه‌هایی جهت تسهیل ورود استارتاپ‌ها به بازار سرمایه می‌تواند بخشی از مشکلات را کاهش دهد. اگر دولت بتواند ثبات اقتصادی را تقویت کرده و بسترهای روشن‌تری برای سرمایه‌گذاری و بین‌المللی شدن استارتاپ‌ها ایجاد کند امکان مهار این روند و بازگشت امید به فضای کارآفرینی وجود دارد.»
او در پایان بیان کرد که نوآوری در انتظار تصمیم‌های بوروکراتیک نمی‌ماند. سرمایه به سمت محیط‌های باثبات و غنی حرکت می‌کند. بنابراین سرعت در اصلاح سیاست‌ها و رفع موانع، شرط اصلی حفظ و توسعه اقتصاد دیجیتال ایران خواهد بود.
