به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ "عملیات آژاکس" و یا "عملیات چکمه"، یکی از نقاط چرخش و انتقال قدرت، از دولتی ملی به دولتی دست‌نشانده خارجی‌ها بود. ماجرا از اینجا شروع شد که با نخست‌وزیری دکتر مصدق و اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت و با کوتاه‌شدن دست انگلستان از درآمد‌های عظیم نفتی، این کشور دست به یک‌سری اقدامات برای بازپس¬گیریِ امتیازات ازدست‌رفته زد. چرا که شرکت نفت ایران و انگلیس هشتاد و پنج درصد نیاز سوختی نیروی دریایی انگلستان را تأمین می‌کرد.  استعمار پیر که در این ورطه خود را ناموفق دید درپی همراه‌ساختن آمریکا با خود برآمد.

از سویی عامل اقتصادی صرف را نیز دلیل اصلی کودتا تلقی کردن، ساده¬انگاری است. در کنار مباحث اقتصادی، ریشه‌های سیاسی نیز، دول استعمارگر را بر آن داشت تا طرح کودتای ۲۸ مرداد را برنامه ریزی کنند.  انگلیس با انگیزه کاهش صدمات ناشی از فروپاشی امپراتوری¬اش و آمریکا نیز از واهمه نفوذ اتحاد جماهیر شوروی بر ایران و منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا.

کودتایی منبعث از عوامل خارجی و عناصر نفودی و داخلی 
  آمریکا و انگلیس -طراحان اصلی کودتا-  با اهدافی هم¬سود، سیاست¬های همسویی را علیه نهضت ملی در پیش‌گرفتند. واشنگتن – لندن، ترکیبی از برنامه‌ها و راهبرد‌ها اعم از؛ مداخله قدرت¬های بیگانه با توسل به عوامل و نفوذیان داخلی در ارگان ارتش و رهبران جنبش، ایجاد شورش‌های خیابانی با استفاده از مزدوران و عوامل داخلی و حمله به مراکز حساس حکومتی و در نهایت منزل مصدق را با "اصل غافلگیری"، در پیش گرفتند که در نهایت این کشمکش‌ها در سال ۱۳۳۲، با کودتای ۲۸ مرداد پایان یافت. عملیات ترکیبی که نه تنها به شکست نهضت ملی‌کردن نفت و پیروزی کودتا منجر شد، بلکه به نابودی حرکت ملی و ریشه‌کن ساختن آن در تمامی ابعاد و زمینه‌ها و یا حداقل مخدوش نمودن آن انجامید که توسعه نفوذ آمریکا و آغاز دوره‌ی جدیدی از دیکتاتوری و استبداد در ایران را در پی داشت.  

رهبر معظم انقلاب در تبیین جنگ ترکیبی، حمله دشمن به باور‌های دینی و باور‌های سیاسی را یادآور می‌شوند و می‌افزایند: اینکه در سوره‌ی «قُل اَعوذُ بِرَبِّ النّاس» میگویید: «مِن شَرِّ الوَسواسِ الخَنّاسِ، اَلَّذی یُوَسوِسُ فی صُدورِ النّاسِ، مِنَ الجِنَّةِ وَ النّاس»، خنّاسش همین تبلیغاتچی‌های خارجی و دنباله‌رو‌های آنها در داخل هستند؛ وسوسه می¬کنند، حقایق را دگرگون نشان می¬دهند. (۱/۱/۱۴۰۲).  

عامل خارجی؛ طرح انگلیسی - آمریکایی 
 در اوایل فرورین ماه ۱۳۳۲ (پایان مارس ۱۹۵۳)، طرح کودتا را چرچیل و ایدن (نخست وزیر و وزیر خارجه وقت انگلستان) و همچنین آیزنهاور و جان فاستر دالس (رییس جمهور و وزیر خارجه وقت آمریکا) تصویب کردند. در ۴ تیر ۱۳۳۲، (۲۵ژوئن ۱۹۵۳)، جلسه‌ی نهایی برای تصویب طرح اجرای کودتا در دفتر وزیر امور خارجه‌ی آمریکا برگزار شد و به تصویب نهایی رسید. این طرح شامل کمونیست جلوه دادن مصدق در اذهان عمومی، تشویق به ایجاد هرج‌و‌مرج و آشوب در کشور و در نهایت برکناری مصدق از نخست وزیری و انتصاب زاهدی به‌جای وی بود.

این طرح بیش از همه نفوذ در لایه‌های جامعه برای انشقاق و افتراق هر چه بیشتر را از یک سو و پشتیبانی افسران ارتش برای جانشینی زاهدی به‌جای مصدق از سویی دیگر را، دنبال می‌کرد.

عوامل داخلی؛ مزدوران و عوامل نفوذی
از مهم‌ترین عناصر داخلی برای مخدوش کردن اذهان عمومی و فروپاشی اتحاد مردم، می‌توان از خاندان رشیدیان در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نام برد. حبیب‌الله رشیدیان به همراه فرزندانش به نام‌های اسدالله، سیف الله و قدرت الله رشیدیان از آغاز جوانی با انگلیسی‌ها مرتبط بودند و برای حفظ منافع دول انگلیس و آمریکا در به قدرت رسیدن و برآورده کردن اهداف پهلوی اول و دوم از هیچ کوششی مضایقه نمی‌کردند. اقدامات برادران رشیدیان در کوتای ۲۸ مرداد به دو شکل خلاصه می‌شود:

مرحله اول، ایجاد جنگ روانی و تبلیغات خاکستری و انتشار مقالات ضد دولت مصدق از طریق روزنامه‌ها، بدون ذکر نام نویسنده بود.  
مرحله دوم، با آغاز عملیات توسط وودهاوس (از جاسوسان انگلیسی در ایران که مسئولیت‌هایی از جمله جمع‌آوری اطلاعات، سازماندهی تظاهرات ضد دولتی و کمک به عوامل کودتا را بر عهده داشت)، برادران رشیدیان اقدام به تشکیل نیرو برای انجام کودتا کردند. این نیرو‌ها با عنوان سازمان شهری، از افسران ارشد ارتش و پلیس، وکلای مجالس شورای ملی و سنا، بازرگانان، روزنامه‌نگاران و سران اراذل و اوباش تشکیل می‌شد.

 برادران رشیدیان طی روز‌های ۲۵ الی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، برای برگزاری تظاهرات علیه مصدق حدود ۷۰۰ هزار لیره میان عوامل اوباش خود تقسیم کردند. مقر اصلی کودتاچیان در باغ سهیلی مجاور باغ فردوس بود. این باغ در اختیار برادران رشیدیان و مقر کرمیت روزولت (طراح کودتای خاموش در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲) و زاهدی بود. تقسیم پول از طریق کلانتری‌های حامی کودتا انجام می¬شد. به هر یک از کلانتری‌های تهران، مبلغ ۴۰ هزار تومان داده شده بود و روسای کلانتری‌ها با پرداخت مبلغ ۱۰ الی ۱۵ تومان میان اوباش محلات، آنها را تجهیز می کردند.  

جمع بندی
۷۲ سال از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می‌گذرد، این کودتا یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌ساز‌ترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر ایران و سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی این سرزمین به شمار می‌آید که از تلاش استعمار خارجی به مدد استبداد داخلی برای محروم ساختن ملت و کشور ایران از سه اصل اساسی؛ استقلال، آزادی و کرامت انسانی، نشات می‌گرفت.  

پس از کودتا، نفوذی‌ها همراه با دیگر عوامل دخیل، ایران را تحت نفوذ بی قید و شرط آمریکا قرار دادند و رژیم پهلوی دوم هم به‌عنوان متحد کلیدی واشنگتن در منطقه عمل کرد. این وابستگی، استقلال سیاسی و اقتصادی ایران را تضعیف کرده و زمینه‌ساز نارضایتی گسترده مردمی شد که نهایتاً به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ انجامید.

نویسنده و پژوهشگر: فرشته مقدم