به گزارش خبرگزاری مهر، نظام اقتصاد اسلامی عبارت است از مجموعه قواعد کلّی ارائه شده در اسلام در زمینه روش تنظیم حیات اقتصادی و حلّ مشکلات اقتصادی، در راستای تأمین عدالت اجتماعی. در جایی که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید؛ وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا (سوره ابراهیم، آیه ۳۴) و اگر بخواهید نعمت‌های خداوند را در شمار بیاورید نمی‌توانید نعمت‌های خداوند را به حد و حصری محدود کنید. در تفسیر و تحلیل رشد و توسعه اقتصادی، پیروان مکاتب اقتصادی کلاسیک، نئو کلاسیک، مکتب کینز و امثال آنها؛ دیدگاه‌های خاص خود را در جهت طراحی نظام اقتصادی مطرح نموده‌اند.
به عنوان نمونه، کلاسیکها در مورد بازار آزاد، نئو کلاسیکها در زمینه کارآفرینی، پیروان مکتب شیکاگو در زمینه نقش آموزش، طرفداران فیزیوکراسی در خصوص کشاورزی و مکتب سوداگران (مرکانتلیسم) در زمینه مازاد صادرات؛ نقطه نظرهای ارزشمندی را مطرح نموده‌اند. آئین اسلام نیز، در جهت تنظیم روابط اقتصادی بین انسان‌ها که برای تأمین نیازهای اقتصادی (یا رفع مشکلات اقتصادی) تدوین گردیده و با عدالت اجتماعی مرتبط می‌باشد، قواعدی کلی ارائه نموده که در ابواب اقتصادی فقه اسلامی به تفصیل بیان گردیده است. به تعبیر مرحوم شهید مطهری رضوان الله علیه: «قوانین اقتصاد اسلامی نمی‌تواند و نباید بر خلاف اصول اولیه اقتصاد نظری باشد، چه در غیر این صورت شکست یار کود و سرانجام مرگ اقتصادی این جامعه بیمار حتمی است.»از جمله مهمترین معیارهای اقتصاد اسلامی دوری از اسراف و احسان است. دوری از اسراف مشابه معیار کارایی فنی در اقتصاد است که بیانگر ضرورت استفاده از حداقل منابع برای تولید محصول است.
معیار دوم یعنی احسان به معنی اقتصاد اسلامی ملازم با معنی شکر است و به معنی “کار نیکو” است. کار نیکو به معنی کار اثر بخش و با بالاترین کیفیت است. این بیان نیز مشابه معیار کارایی تخصیصی در اقتصاداست. از منظری دیگر، مدل اقتصاد اسلامی مبتنی بر یک بعد نهادی است که هم فعالیت‌های غیرانتفاعی و هم انتفاعی را پوشش می‌دهد. وقتی صحبت از فعالیت انتفاعی به میان می‌آید، الگوی اقتصادی اسلامی ابتکارات فردی را تشویق می‌کند در حالی که مداخله دولت باید به بخش‌های حساس اقتصادی و نظارت بر بازارها محدود شود به گونه‌ای که رقابت آزاد و منصفانه را تضمین کند.
بازیگران و ذینفعان مختلف برای فعالیت غیرانتفاعی، الگوی اقتصادی اسلامی دو نهاد اصلی دارد که زکات و وقف است. هر دو نهاد مبتنی بر اعانه‌ها و کمک‌ها (در مورد زکات واجب و داوطلبانه برای وقف) هستند که نقش اجتماعی و اقتصادی دارند. زکات با احتکار مبارزه می‌کند، سرمایه گذاری را تشویق می‌کند و چرخه مصرف را تسریع می بخشد و در عین حال از قدرت خرید مردم محافظت می‌کند. وقف تشویق به سرمایه گذاری، بهبود زیرساخت‌های اجتماعی و حفظ اموال عمومی است. ابزار بسیار مؤثری برای جمع آوری وجوه، سرمایه گذاری آنها در ابزارهای مالی تأثیرگذار و تخصیص درآمد به اهداف اجتماعی خاص است. از منظری دیگر، الگوی اقتصاد اسلامی شامل تأمین مالی اسلامی است که انتظار می‌رود جایگزینی جدی برای تأمین مالی متعارف باشد و در دستیابی به اهداف اقتصادی اسلام کمک کند. مؤسسات مالی اسلامی می‌توانند با تأثیرگذاری بیشتر بر جامعه از طریق ابزارهای مالی منطبق با اصول شرعی، کمک به توسعه جامعه و همراهی مؤسسات وقف و زکات در جمع آوری بیشتر، شکاف بین عمل و نظریه اقتصاد اسلامی را کاهش دهند.
سازوکارهای اسلامی برای همبستگی و انسجام اجتماعی؛ طرح همبستگی اجتماعی به افرادی که نتوانسته‌اند در فعالیت اقتصادی دولت اسلامی مشارکت داشته باشند، این امکان را می‌دهد تا از ثروت ایجاد شده سهمی داشته باشند. همچنین برای برخی مقوله‌ها شانس دوم و برای برخی دیگر نوعی همبستگی محسوب می‌شود. در واقع، اسلام دو نهاد دارد که نقش همبستگی اجتماعی را ایفا می‌کنند که عبارتند از زکات و نهادهای وقف.شایان ذکر است که این دو نهاد ابزار اصلی همبستگی اجتماعی در اقتصاد اسلامی هستند، اما می‌توان با تلفیق سایر اشکال به تأثیرگذاری بیشتر دست یافت.الگوی اقتصاد اسلامی دارای ویژگی‌های زیر است :۱. اقتصادی که یک طرز فکر غیر ثابت را ترویج می‌کند. مشتریان برای محصولات و ساختارهایی مانند حساب‌های سرمایه‌گذاری، صکوک و سایر ابزارهایی که نرخ سود تضمین شده یا ثابت نیست، آماده نیستند.
از این رو بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی سازوکارهای مختلفی را برای ایجاد نرخ سود تقریباً تضمینی و در برخی موارد به کار می‌گیرند.در مواردی قانون گذار بانک مرکزی و بانک‌ها باید از فرمول‌هایی با بازده ثابت استفاده کنند تا مطابق با نیاز مشتریان باشد. در واقع، به موازات عرضه محصولات مالی اسلامی، اشاعه فرهنگ و طرز فکر قانون گذاران و مردم اهمیت دارد. در اصل زیربنای محصولات و ساختارهای مالی این اصل می‌باشد و همچنین باید یک طرز فکر و یک فرهنگ در جامعه نهادینه گردد. ناگفته نماند که کارآفرینی ریسکی است و تمامی کسب و کارهای کوچک جدید احتمال شکست بالایی دارند. بنابراین، تشویق مردم به تجارت و راه‌اندازی کسب‌وکار خود می‌تواند در غیاب مکانیسم تثبیت‌کننده‌ای که قدرت خرید مردم را در صورت شکست حفظ کند، تأثیرات منفی بر اقتصاد بگذارد.
در واقع، یک تاجر می‌تواند با موقعیت‌هایی مواجه شود که بیش از حد بدهکار باشد یا متحمل زیان‌های قابل توجهی شود. در هر دو صورت، زکات می‌تواند برای جبران ضرر و زیان یا پرداخت بدهی‌ها و در عین حال تأمین درآمد برای خانواده او باشد. اگر تاجر سود کند، قرار است در صندوق زکات مشارکت کند. این سهم به سایر ذینفعان پرداخت می‌شود، قدرت خرید آنها حفظ می‌شود و به تثبیت قیمت‌های بازار کمک می‌کند. این سهم برای او مانند حق بیمه است تا در صورت رکود اقتصادی، در صورت احراز شرایط، از زکات بهره مند شود.از منظری دیگر، وقف می‌تواند ثبات اقتصادی کشور را تقویت کرده و ذهنیت کارآفرینی را تشویق کند. در واقع، وقف می‌تواند به پروژه‌های جدید کمک مالی کند و در صورت شکست، خدمات اجتماعی را به ذینفعان تضمین کند و قدرت خرید آنها را حفظ کند.
۲. اقتصاد فراگیر با توزیع عادلانه ثروت؛ از منظر نظری، اقتصاد اسلامی در دسترسی به منابع طبیعی، ابزار تولید و توزیع ثروت، عدالت و انصاف را تضمین می‌کند.معیار اصلی برخورداری از حق دسترسی به منابع طبیعی، استعداد و ظرفیت بهره برداری سودآور و پایدار از آنهاست. بنابراین ظرفیت‌سازی و آموزش‌ها باید فراگیر و در دسترس همه افراد جامعه باشد.
وقتی صحبت از توزیع ثروت می‌شود، همه افراد واجد شرایط می‌توانند از زکات و وقف بدون محدودیت و تمایز بهره مند شوند.به طور کلی، اقتصاد اسلامی ذهنیت کارآفرینی را ترویج می‌کند و مدل‌های مبتنی بر اشتراک ریسک و همچنین سود را تشویق می‌کند. در نگاه اول، مدل اقتصاد اسلامی ریسک بیشتری به نظر می‌رسد. با این وجود، مؤسسات تخصصی ایجاد می‌کند که از قدرت خرید افراد واجد شرایط محافظت می‌کند.علاوه بر این، این مدل بر افراد با استعداد متکی است. بنابراین باید از دسترسی رایگان به خدمات رفاهی برای شکوفا شدن استعدادهای آنها مانند آموزش با کیفیت و خدمات بهداشتی و درمانی اطمینان حاصل کند. در نهایت، مدل اقتصادی اسلامی مبتنی بر شمول اقتصادی است که شامل اتصال همه مردم به فرصت‌های اقتصاد رسمی و همسویی بین اهداف اقتصادی شرعی و اهداف توسعه پایدار است.
شمول اقتصادی و افزایش تولید ملت؛ مدل اسلامی بر اصل شمول اقتصادی تمرکز دارد که به برابری فرصت برای همه اعضای جامعه برای مشارکت در زندگی اقتصادی کشورشان به عنوان شهروندان اشاره دارد. در واقع، همه افراد از اقشار مختلف جامعه فرصت‌های مناسبی برای عضویت در نظام اقتصادی رسمی و سهیم شدن در منافع خواهند داشت. در غیر این صورت به دلیل محرومیت اقتصادی به سمت اقتصاد غیررسمی یا به سمت اقتصاد جنایی می‌رفتند.از منظر اسلام، شمول اقتصادی با دسترسی عادلانه به منابع طبیعی، تولید و مصرف مسئولانه منابع و توسعه توانمندی‌های مردم آغاز می‌شود. هدف همه این سازوکارها افزایش تولید ملت و دستیابی به نرخ رشد بالاتر برای مبارزه با انواع فقر و آسیب پذیری اجتماعی است.
توزیع عادلانه ثروت و کاهش نابرابری‌ها؛ برای این مقصود اقتصادی شرعی، الگوی اقتصادی اسلامی قواعد عمده‌ای را برای تضمین تجارت عادلانه و مبادله کالاها، نهادها / ابزارهایی مانند وقف و زکات تعریف می‌کند که انسجام بین اعضای جامعه را تضمین می‌کند و امکانات لازم را برای خدمات مربوط به رفاه آنها فراهم می‌کند. حفاظت از محیط زیست و ایجاد جوامع پایداراسلام در منطقه‌ای بیابانی ظهور کرد که تأمین آب پاک، غذا و منابع اولیه یک چالش روزانه است. بنابراین سنت نبوی به حفظ و حراست از محیط زیست با در نظر گرفتن مصالح نسل‌های بعدی توجه ویژه ای دارد.
مدل اقتصاد اسلامی چارچوب جهانی یک اقتصاد فراگیر را تعریف می‌کند که در آن همه افراد جامعه به فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی مناسب دسترسی آزاد دارند تا بخشی از عملیات تولید باشند. هدف این مدل نیز تقویت انسجام بین تمام اعضای جامعه از طریق مکانیسم‌هایی است که حداقل درآمد را برای همه تضمین می‌کند. در واقع، الگوی اقتصادی اسلامی ابتکار فردی و ذهنیت کارآفرینی را تشویق می‌کند و در عین حال از قدرت خرید کسانی که شکست می‌خورند از طریق مکانیسم‌های خاصی مانند زکات و وقف محافظت می‌کند.علاوه بر این، اسلام به حفاظت از محیط زیست اعم از آب، مزارع، حیوانات و کل اکوسیستم طبیعی توجه ویژه ای دارد.
اکوسیستم‌های مالی اجتماعی اسلامی؛ یک اکوسیستم مالی اجتماعی اسلامی شامل آغاز کنندگان رفاه اجتماعی، تأمین کنندگان مالی اجتماعی اسلامی و هماهنگ کنندگان اکوسیستم مالی اجتماعی اسلامی است. از این منظر، آغازگر رفاه اجتماعی شامل دولت‌ها، آژانس‌های بین‌المللی و سازمان‌های غیردولتی، انجمن‌ها، شرکت‌های اجتماعی و شرکت‌های و مؤسسات مسئول اجتماعی، امور خیریه‌ها است.
تأمین‌کنندگان مالی اجتماعی اسلامی عبارتند از: مؤسسه زکات، مؤسسه وقف، مؤسسات تأمین مالی خرد اسلامی، بانک‌های اسلامی، بازارهای سرمایه اسلامی و بسترهای تأمین مالی جمعی هماهنگ‌کنندگان اکوسیستم مالی اجتماعی اسلامی می‌توانند یکی از تأمین‌کنندگان مالی اجتماعی اسلامی یا آغازگر رفاه اجتماعی باشند. ابزارهای مالی اجتماعی اسلامی از ابزارهای سنتی مبتنی بر بشردوستی و همکاری و همچنین ابزارهای مالی اسلامی مدرن با تمرکز بر تأثیر اجتماعی تشکیل شده است.
ابزار زکات؛ «زکات» یکی از پنج رکن اسلام است. این یک عمل پرستش مالی است که هدف آن توزیع مجدد ثروت بین همه مسلمانان است. بنابراین مقرر شده است که هر مسلمانی که دارای ثروت مالی احتمالی رشد (دارایی زکات) باشد و به آستانه قانونی ثابتی به نام «نساب:» برسد که بر اساس تقویم قمری یا شمسی محاسبه می‌شود، مشمول زکات در حدود یک می‌شود. درصدی از دارایی خود را به نفع نیازمندان تعیین کرد. در آیه شریفه ذیل به دسته‌های ذینفعان زکات اشاره شده است: صدقه برای فقرا، نیازمندان، کسانی است که این هدایا را جمع آوری می‌کنند و توزیع می‌کنند، کسانی که دلشان به اتحاد می‌رسد، فدیه اسیران، بدهکاران ورشکسته، کسانی است که خود را وقف راه خدا می‌کنند. و مسافران بی بضاعت این حکم خداست و خداوند دانا و حکیم است. (سوره توبه، آیه ۶۰)
از منظر اقتصاد کلان، زکات به کاهش مؤثر شیوه‌های احتکار کمک می‌کند. در واقع، مردم زکات را به صورت سالیانه پرداخت می‌کنند و بنابراین اگر پول در گردش نباشد، ارزش خود را به طور خودکار از دست می‌دهد.در این زمینه، مردم برای حفظ ثروت خود سه راه پیش رو دارند. گزینه اول شامل سرمایه گذاری وجوه موجود، کسب سود برای پرداخت زکات، حفظ سرمایه و بازده اضافی است. گزینه دوم عبارت است از صرف وجوه برای به دست آوردن دارایی‌های ثابتی که زکات آنها محاسبه نمی‌شود. این رفتار باعث تشویق مصرف در اقتصاد می‌شود. گزینه سوم عبارت است از حفظ وجوه و قبول زکات. این سه گزینه باعث افزایش سرمایه گذاری و مصرف در اقتصاد و در عین حال استفاده از زکات جمع آوری شده برای حفظ قدرت خرید می‌شود.
ساز وقف؛ وقف که در برخی از مناطق جهان اسلام «حبس» نیز نامیده می‌شود، به معنای داشتن اموال معین، حفظ آن به نفع بشردوستانه خاص و ممنوعیت استفاده از آن خارج از هدف خاص آن است وقف را می‌توان بسته به اهدافی که در خدمت یا استفاده می‌کند به دسته‌های مختلفی طبقه بندی کرد.
وقف دینی: شامل مساجد و املاک و مستغلات محدود به تأمین درآمد برای هزینه‌های نگهداری و جاری مساجد.وقف خیریه: حمایت از قشر فقیر جامعه و کلیه فعالیت‌های مورد علاقه مردم از قبیل کمک به فقرا و نیازمندان، ساخت یا حمایت از کتابخانه ها، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و غیره.
وقف خانوادگی: درآمدی را به خانواده وقف دهنده اختصاص می‌دهد که از فرزندان و اولاد خود شروع می‌شود. در صورت وجود مازاد می‌توان آن را به فقرا داد. از منظر شرعی، عناصر اساسی وقف شامل شکل وقف، واقف (واقف کننده) و مال وقف شده است.
از نظر وقف، وقف فقط نیاز به پیشنهاد دارد، زیرا پذیرش لازم نیست. وقف را می‌توان از تاریخ آینده نافذ اعلام کرد. مثلاً وقف کننده می‌تواند اعلام کند که اموالش از سال آینده وقف می‌شود.واقف (وقف کننده) می‌تواند شخص حقیقی یا حقوقی باشد که باید شرعاً واجد شرایط تصرف در اموال خود باشد. وقتی شخص حقوقی است تصمیم وقف باید با مجمع عمومی باشد.
وقف گیرنده نباید غرض غیر مجاز باشد. وقف به نفع غیرمسلمانان جایز است زیرا گناهی ندارد. وقتی ذینفع وقف دیگر وجود نداشته باشد، منافع آن صرف امور خیریه شود.
یادادشت از سید رضا راستی حسینی کارشناس اقتصادی
