به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ، در نظام رتبه‌بندی علمی، شاخص‌هایی مانند Q ۱ و h-index به‌عنوان معیار‌های مهمی برای سنجش کیفیت پژوهش و جایگاه علمی کشور‌ها در سطح بین‌المللی شناخته می‌شوند.

بر اساس جدیدترین داده‌ها، ایران با انتشار ۴۶۱۵ مقاله در مجلات چارک اول (Q ۱) و کسب رتبه دوازدهم جهانی در شاخص h-index پنج‌ساله، جایگاه قابل‌توجهی در حوزه نانو دارد. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در زمینه ثبت اختراعات (پتنت) مرتبط با فناوری نانو، ایران طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۴ روندی نزولی داشته و در سال ۲۰۲۴ با ثبت تنها ۱۰ پتنت در آمریکا، در رتبه ۲۷ جهان قرار گرفته است.

شاخص مجلات Q ۱ یکی از معیار‌های طبقه‌بندی مجلات علمی بر اساس کیفیت و تأثیرگذاری آنهاست که معمولاً در پایگاه‌هایی مانند Scimago Journal Rank (SJR) یا Journal Citation Reports (JCR) استفاده می‌شود. حرف Q مخفف Quartile به معنای "چارک" است. مجلات علمی در هر رشته به چهار گروه یا چارک تقسیم می‌شوند:

Q ۱: مجلاتی که در ۲۵ درصد برتر حوزه تخصصی خود قرار دارند (بالاترین رتبه)

Q ۲: بین ۲۵ تا ۵۰ درصد برتر

Q ۳: بین ۵۰ تا ۷۵ درصد

Q ۴: پایین‌ترین ۲۵ درصد

این رتبه‌بندی معمولاً بر اساس شاخص‌هایی مثل ضریب تأثیر (Impact Factor)، SJR (Scimago Journal Rank) و H-index مجله و تعداد ارجاعات به مقالات مجله صورت می‌گیرد. در ارزیابی‌های علمی و ارتقای هیات علمی یا رزومه پژوهشی، چاپ مقاله در مجلات Q ۱ اعتبار بالایی دارد، به گونه‌ای که بسیاری از دانشگاه‌ها و نهاد‌های علمی، انتشار مقاله در مجلات Q ۱ را به‌عنوان یک امتیاز ویژه در نظر می‌گیرند.

شاخص اچ (h-index) نیز یکی دیگر از شاخص‌های مهم برای سنجش تأثیر علمی یک پژوهشگر، مجله و یا دانشگاه است. این شاخص توسط خورخه هرش، فیزیکدان، معرفی شد و به طور مثال اگر یک پژوهشگر ۱۰ مقاله منتشر کرده و ۶ تا از این مقالات، هرکدام حداقل ۶ بار مورد استناد قرار گرفته‌اند h-index وی برابر با ۶ خواهد بود. این شاخص تعداد تولید علمی (مقالات زیاد)، تأثیر علمی (تعداد ارجاع بالا) و ترکیبی از کمیت و کیفیت پژوهش را نشان می‌دهد.

این دو شاخص مهم در حوزه نانو مورد بررسی قرار گرفته و نشان می‌دهد که اگرچه ایران سهم قابل توجهی در شاخص اچ دارد و در جایگاه ۱۲ جهان ایستاده است، ولی در حوزه ثبت پتنت در میان ۳۰ کشور برتر در رتبه ۲۷ قرار گرفت و از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۴ روند نزولی را طی می‌کند.

سهم مقالات نانویی در مجلات Q ۱

سهم مقالات نانوی ایران که در مجلات Q ۱ منتشر شده‌اند نیز به عنوان یک شاخص دیگر از کیفیت انتشارات علمی در نظر گرفته می‌شود. مجلات Q ۱ مجلاتی هستند که بر اساس بانک اطلاعات مجلات علمی JCR (Journal Citation Resports) از نظر ضریب اثربخشی (factor Impact) جزء مجلات چارک اول به‌حساب می‌آیند.

تعداد این مقاله با حدود ۲ درصد کاهش به ۴۶۱۵ مقاله در سال ۲۰۲۴ رسید. با این حال سهم این مقالات از کل مقالات نانوی ایران نیز نسبت به سال ۲۰۲۳ نزدیک به یک درصد بیشتر شده است. 

مقدار و رتبه شاخص اچ (h-Index)

شاخص اچ معیاری از کمیت و کیفیت مقالات علمی یک محقق، مؤسسه یا کشور است و در واقع حجم مقالات پر کیفیت آن فرد یا کشور را نشان می‌دهد. معایبی هم به این شاخص وارد است، از جمله اینکه ارجاع به خود را لحاظ نمی‌کند یا سن علمی محققان یا نهاد‌ها را در نظر نمی‌گیرد. با وجود اینها، به‌عنوان یک شاخص کیفی در ارزیابی و مقایسه مقالات با کیفیت مورد قبول و استناد است.

در شاخص h رتبه جهانی ایران برای مقالات منتشر شده در ۵ سال منتهی به ۲۰۲۴ (index-h پنج‌ساله) دوازدهم اســت. 

جایگاه جهانی ایران در ثبت اختراعات فناوری نانو

ایران تا پایان سال ۲۰۲۴ در مجموع ۳۶۴ اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده اســت. تعـداد پتنت‌های نانوی ایران در دفتر ثبت پتنت آمریکا (USPTO) در سال ۲۰۲۴ تعداد ۱۰ پتنت بوده است. علاوه بر این، در همین سال، ۱۰ اختراع نانوی دیگر در حال ثبت نهایی در این دفتر هستند. بر این اساس رتبه ایران در پتنت‌های ثبت شده در USPTO در سال ۲۰۲۴ بیست‌وهفتم است. در دفتر ثبت پتنت اروپا (EPO) در این سال اختراعی مرتبط با فناوری نانو ثبت نشده است.

نسبت تعداد پتنت‌ها به تعداد مقالات نانو نشان می‌دهد که ۰.۱۹ پتنت نانو در ازای هر ۱۰۰ مقاله نانو ثبت شده است. با این حال باید توجه داشت که همین تعداد اختراعات مرتبط با فناوری نانو، سهمی در حدود ۲۵درصد از کل پتنت‌های ثبت شده ایران در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا را شامل می‌شوند.