به گفته ناظران اکنون کندی پیشرفت، نبود هماهنگی و ساختار معیوب تعرفه‌گذاری از اصلی‌ترین چالش‌های این حوزه هستند.در عین حال بسیاری از کارشناسان بر این باورند که در شرایطی که زیرساخت ارتباطی کشور در وضعیت شکننده‌ای قرار دارد پافشاری بر اجرای پروژه‌هایی مانند شبکه ملی اطلاعات نه‌تنها کمکی به بهبود وضعیت موجود نمی‌کند، بلکه می‌تواند پیامدهایی منفی همچون تعمیق شکاف دیجیتال، محدودسازی دسترسی و تشدید نابرابری ارتباطی در پی داشته باشد.
درحالی‌که در کشورهای پیشرو در حوزه ارتباطات بخش گسترده‌ای از شبکه اینترنت بر فیبر نوری بنا شده‌است ایران همچنان در این زمینه با چالش‌های بزرگی روبه‌رو است؛ چالش‌هایی که از زیرساخت‌ها آغاز می‌شود و تا نبود سیاستگذاری منسجم در این زمینه ادامه می‌یابد.
همچنین گزارش‌های رسمی در این باره نیز نشان می‌دهد کشور تا رسیدن به برنامه تعیین شده در این باره نیز فاصله زیادی دارد.بر اساس اهداف برنامه هفتم باید از سال ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۸ سالیانه به طور متوسط ۴میلیون اتصال در کشور ایجاد شود و این در حالی است که مطابق آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در ابتدای سال ۱۴۰۳ و شروع برنامه هفتم پیشرفت حدود ۳۱۷ هزار سرویس گیرنده فیبر نوری وجود داشته‌است که این میزان تا اواسط آذر ۱۴۰۳ به حدود ۳۹۱ هزار سرویس گیرنده رسیده‌است؛ روندی که نشان می‌دهد که در طول ۹ ماهه سال اول اجرای برنامه هفتم توسعه، تنها حدود ۷۴ هزار اتصال جدید در کشور شکل گرفته‌است.
همچنین براساس آمار ارائه شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس، میزان پوشش فیبر نوری از ابتدای سال ۱۴۰۳ و آغاز اجرای برنامه هفتم حدود هفت‌میلیون و هشتاد هزار خانوار بوده که این میزان تا اواسط آذر ۱۴۰۳ به حدود هشت‌میلیون و هفتاد هزار خانوار افزایش یافته‌است.
بنابراین در ۹ ماه نخست اجرای برنامه هفتم پیشرفت تنها حدود یک‌میلیون خانوار جدید تحت پوشش قرارگرفته‌اند.این روند نیز نشان می‌دهد فاصله قابل‌توجهی با اهداف تعیین شده برای سال نخست اجرای برنامه هفتم وجود دارد؛ روندی که کارشناسان معتقدند در صورتی که ادامه پیدا کند می‌تواند تبعات منفی برای مردم در پی داشته باشد.
امیرحسین دهقان، کارشناس شبکه، در خصوص پیامدهای عدم‌گسترش فیبر نوری به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «اگر توسعه فیبر نوری با همین روند کند ادامه یابد تبعات قابل‌توجهی برای زندگی دیجیتال مردم و آینده اقتصاد کشور به همراه خواهد داشت.شکاف دسترسی میان مناطق مختلف عمیق‌تر می‌شود، خدماتی مانند آموزش آنلاین، سلامت دیجیتال و کسب‌وکارهای نوپا در بسیاری از نقاط کشور با کیفیت پایین یا ناپایدار ارائه می‌شوند و در نتیجه رضایت عمومی از خدمات داخلی کاهش می‌یابد.»
البته موضوع تنها به توسعه فیبر نوری محدود نیست و گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که سرعت اینترنت نیز در ایران چندان تعریفی ندارد و همچنان فاصله آن با کشورهای پیشرو قابل مشاهده‌است.بر این اساس بررسی سرعت متوسط اینترنت همراه نشان می‌دهد که این شاخص در ایران حدود 38 مگابیت بر ثانیه‌است، درحالی‌که این شاخص در کشورهایی مانند کره‌جنوبی، ایالات متحده و امارات متحده عربی به مراتب بالاتر بوده و به‌ترتیب به 143، 108 و 413 مگابیت بر ثانیه می‌رسد.
در حوزه اینترنت ثابت نیز وضعیت مشابهی دیده می‌شود؛ سرعت متوسط اینترنت ثابت در ایران حدود 15 مگابایت بر ثانیه‌است که نسبت به میانگین جهانی یعنی 94 مگابیت بر ثانیه فاصله زیادی دارد.در کشورهای پیشرفته‌ای مانند ایالات متحده و کره‌جنوبی این شاخص به‌ترتیب به 246 و 160 مگابیت بر ثانیه می‌رسد و در کشورهای‌ترکیه و ایتالیا نیز به‌ترتیب 46 و 80 مگابیت بر ثانیه ثبت شده‌است.
در این گزارش همچنین به ساختار نامناسب تعرفه‌گذاری برای اینترنت ثابت و سیار اشاره شده‌است.موردی که نشان می‌دهد عدم‌تنظیم صحیح تعرفه‌ها باعث شده‌است که کاربران تمایلی به‌استفاده از اینترنت ثابت نداشته باشند و به جای آن نیازهایشان را از طریق اینترنت سیار تامین کنند.این وضعیت تقاضا برای خدمات فیبر نوری را کاهش داده و فشار زیادی بر شبکه‌های سیار ایجاد کرده‌است.
شرایط فعلی همچنین اکنون این سوال را برای کارشناسان و کنشگران حوزه اینترنت ایجاد کرده‌است که با وجود وضعیت اینترنت در کشور دولت چطور می‌خواهد به سمت شبکه ملی اطلاعات حرکت کند و حتی ادعاهایی مبنی بر صادرات پیام‌رسان‌های داخلی چگونه می‌تواند حقیقت داشته باشد.
امیرحسین دهقان می‌گوید: «گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به‌روشنی نشان می‌دهد که توسعه شبکه فیبر نوری به‌عنوان زیرساخت کلیدی شبکه ملی اطلاعات با چالش‌های معنا‌داری مواجه شده‌است.طبق گزارش ۷۴ هزار اتصال جدید فیبر نوری در ۹ ماهه اول برنامه هفتم اجرایی شده درحالی‌که باید سالانه حداقل ۴ تا ۵میلیون اتصال جدید ایجاد شود.این وضعیت ۶ چالش جدی برای تحقق اهداف شبکه ملی اطلاعات ایجاد می‌کند.»
او معتقد است روند کند اجرای پروژه اولین مورد در این باره‌است که باعث می‌شود بسیاری از مناطق حاشیه‌ای و کم‌جمعیت کشور عملا از دسترسی به سرویس‌های پرسرعت و پایدار محروم بمانند.موردی که با فلسفه شبکه ملی اطلاعات یعنی دسترسی سراسری و بی‌تبعیض در تناقض است.این کارشناس شبکه همچنین ادامه می‌دهد: «از سوی دیگر هزینه توسعه فیبر نوری به‌ویژه در مناطق کم‌جمعیت و روستایی بالاست و بازگشت سرمایه را پرریسک می‌کند.
این موضوع اپراتورها را از سرمایه‌گذاری گسترده بازمی‌دارد و در نتیجه توسعه شبکه را کند و پراکنده می‌کند.همچنین به دلیل عدم‌هم‌گرایی اپراتورها و نبود اتصال یکپارچه میان شبکه مخابرات ایران و سایر اپراتورها شاهد تکرار پروژه در یک منطقه و موازی‌کاری هستیم که نه تنها موجب اتلاف منابع ملی می‌شود، بلکه بهره‌وری نهایی شبکه را کاهش می‌دهد.»
دهقان همچنین به پایین آمدن و آسیب‌پذیری استانداردهای اجرایی شبکه در برابر بلایای طبیعی و تهدیدهای امنیتی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «این مساله به‌ویژه در زیرساخت شبکه ملی اطلاعات که باید مقاوم و مطمئن باشد یک هشدار جدی است.در ادامه نبود نظام موثر حسابرسی و نظارت میدانی می‌تواند منجر به اجرای غیراستاندارد و حیف و میل منابع شود.
تحقق اهداف کمی و کیفی شبکه ملی اطلاعات تنها با نظارت جدی و شفافیت در روند اجرایی ممکن است.در آخر نیز تا زمانی که زیرساخت سریع و پایدار برای همه فراهم نشود، بسیاری از سرویس‌های پیشرفته مانند اینترنت اشیا، سلامت دیجیتال، دولت هوشمند با محدودیت یا کیفیت پایین عرضه خواهند شد و رقابت کشور در اقتصاد دیجیتال تقویت نمی‌شود.»
دهقان گزارش مرکز پژوهش‌ها را زنگ هشداری جدی برای متولیان شبکه ملی اطلاعات می‌داند.او معتقد است اگر توسعه فیبر نوری شتاب نگیرد و مشکلاتی مانند ریسک سرمایه‌گذاری، اجرای غیر استاندارد، ضعف نظارت و موازی کاری اپراتورها حل نشود راه‌اندازی تمام‌عیار و اثربخش شبکه ملی اطلاعات به تعویق خواهد افتاد و کشور از مواهب تحول دیجیتال و عدالت ارتباطی محروم می‌ماند.
این کارشناس شبکه در خصوص شبکه ملی اطلاعات به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «شبکه ملی اطلاعات زیرساختی بومی و با ظرفیت بالاست که می‌تواند کیفیت خدمات دیجیتال داخلی را برای همه شهروندان ارتقا دهد.اما همزمان از نگاه فنی و مدیریتی بستری مناسب برای اجرای سیاست‌هایی مثل اینترنت طبقاتی نیز فراهم می‌کند.در واقع با تکمیل و گستردگی شبکه ملی امکان تفکیک سرعت و دسترسی سطوح مختلف کاربران کم‌هزینه‌تر خواهد شد.
بنابراین پتانسیل تحقق اینترنت طبقاتی به طرز قابل‌توجهی افزایش یافته‌است.هرچند طبق گزارش در دولت‌های مختلف هدف شبکه ملی اطلاعات عدالت ارتباطی برای همه‌است، اما این موضوع به سیاست‌های اجرایی وابسته‌است و‌نگرانی گروهی از جامعه همین امکان‌پذیری فنی و استفاده احتمالی از آن برای ایجاد دسترسی‌های نابرابر است.»
کارشناسان معتقدند توسعه فیبر نوری همچنین با موانع بسیاری روبه‌روست که هنوز چاره‌ای برای آن اندیشیده نشده‌است.این کارشناسان اکنون مشکل اصلی عدم‌توسعه فیبر نوری را انحصار شهرداری‌ها بر خیابان‌ها می‌دانند.آنها معتقدند شهرداری‌ها به دلیل اینکه زیرساخت‌های شهری مثل آب و فاضلاب توسط آنها انجام شده، در این زمینه دخالت می‌کنند.توسعه فیبر نوری در شهرها با مانع شهرداری مواجه‌است و به صورت بین‌شهری نیز شرکت‌های کمی در حال توسعه هستند.آنها معتقدند در این شرایط توسعه شبکه ملی اطلاعات چالشی به چالش‌های مردم در زمینه اینترنت خواهد افزود و اختلال‌ها را نیز افزایش می‌دهد.
در این راستا ناظران میگویند درحالی که اکنون بسیاری از کشورها زیرساخت‌های دیجیتال خود را بر مبنای استانداردهای جهانی و ارتباط آزاد توسعه می‌دهند در ایران هنوز با وجود نداشتن حتی زیرساخت استاندارد صحبت ازراه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات می‌شود؛ طرحی که از ابتدا با هدف مدیریت بومی فضای مجازی تعریف شده، اما ظاهرا بیشتر به سمت محدودسازی، تفکیک دسترسی و انحصار ارتباطی پیش رفته‌است.
در غیاب دسترسی آزاد، شفافیت سیاستگذاری و مشارکت کاربران شبکه ملی اطلاعات نه‌تنها نمی‌تواند به توسعه کشور کمک می‌کند، بلکه شکاف دیجیتال را نیز به احتمال زیاد بیشتر می‌کند.
