به گزارش همشهری آنلاین، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، بنایی که علاوه بر اهمیت هنری‌اش، روایتگر تاریخی از تعاملات فرهنگی و اقتصادی شرق و غرب در دوران شکوفایی جاده ابریشم و از مقاصد اصلی گردشگران و مسافران داخلی و خارجی استان اردبیل است. تماشای تالار چینی‌خانه، فقط بازدید از یک موزه نیست. تماشای روایتی از گنجینه درخشان جهانی است که جزئیات مقرنس‌ها و بازی نور بر ظروف چینی آبی و سفید، تجربه‌ای به یاد ماندنی می‌شود.
معماری تالار چینی‌خانه
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که ثبت جهانی یونسکو هم هست، از لحاظ معماری و کاشیکاری یکی از شاهکارهای قرن هشتم هجری قمری به حساب می‌آید.
- بیشتر بخوانید: آشنایی با بقعه شیخ صفی الدّین اردبیلی - اردبیل
قسمت شرقی ایوان اصلی مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی تالار یا عمارت چینی‌خانه است. معماری، طاق مقرنس و چینی‌های موجود در آن دیدنی است. تالار چینی‌خانه به دلیل طراحی استادانه شیخ بهایی بر سر زبان‌ها افتاد؛ طراحی بی‌نظیر مقرنس‌های گچی توخالی نه فقط از مخاطب دلبری می‌کند و او را به حضور بیشتر در این تالار فرا می‌خواند، بلکه از نظر معماری و مهندسی هم در برابر زلزله مقاوم است و زلزله ۷.۲ریشتری هم روی خم به ابروی تالار چینی‌خانه نیاورده‌است. گچ‌بری‌های مقرنس‌دار ظریف با نقوش اسلامی، گل و اسلیمی، تمام فضای داخلی ۴ شاه‌نشین یا طاق‌نمای تالار را پر کرده‌است. گچ‌بری های تو خالی، ظروف چینی را داخل خود نگه داشته‌اند. چیدمان و تزئینات تالار از سوی شیخ بهایی طوری طراحی شده تا بارش نور روی ظروف چینی، درخشش رنگ‌های طلایی، آبی و سفید را ده چندان کند. این تالار ۱۲۵۶ محفظه دارد که در زمن خودش همه محفظه‌ها میزبان ظروف چینی بودند.
قصه چینی‌های آبی و سفید
چینی‌های این تالار هر کدام قصه و روایتی دارند. برخی هدایای امپراتور چین به شاه عباس اول صفوی هستند که امنیت جاده ابریشم را به دست گرفته‌بود و خاطر تاجران چینی از این بایت جمع بود. برخی دیگر چینی‌های سفارش پادشاهان صفوی به چین است. این ظروف چینی هم از چین به اصفهان فرستاده شدند تا هنرمندان اصفهانی آن‌ها را با مهر «بنده شاه ولایت عباس» حکاکی کنند و بعد به اردبیل فرستاده می‌شد. حالا بیش از ۱۰۰ قلم از این ظروف چینی در تالار نگهداری می‌شوند. جای برخی دیگر هم خالی است و داغ عهدنامه ننگین ترکمانچای را تازه می‌کند. همان زمان بود که بیش از ۸۵۰ عدد از ظروف چینی نفیس و کتاب‌های ارزشمند، به دست نیروهای روسی و به سرپرستی ژنرال پاسکویچ به غارت رفت و حالا در موزه‌های روسیه به ویژه موزه ارمیتاژ نگهداری می‌شود.
دیدنی‌های تالار
تالار چینی‌خانه، میزبان مجموعه‌ای دیگر از آثار ارزشمند و میراث تاریخی هم هست. قرآن نفیسی به‌خط کوفی بر پوست آهو با قدمتی با حدود ۱۱۰۰ سال قدمت، نشان‌ها و سنگ‌مهرهای شش اسم خدا (یا حنان، یا منان، یا سبحان، یا رحمان، یا برهان، یا قیوم) و گل دوازده‌پر که نمادی از اعتقادات اثنی عشری است، مجموعه‌ای از فرمان‌های رسمی پادشاهان صفوی، نشان سلاطین و شهریاران صفوی، سکه‌های نقره در دوره‌های مختلف و خرقه شیخ صفی. چینی‌خانه بیش از آن که یک تالار نمایش باشد، محلی برای چله‌نشینی شاه عباس بود. این فضا نمادی از تقابل و پیوند روحانی میان سلطنت و تصوف بود. پس از دوران صفوی، چینی‌خانه هم به تدریج فراموش و اشیای آن در موزه‌های دارالفنون و موزه ایران باستان در تهران نگهداری شد. سال ۱۳۷۰ با انتقال آثار، چینی‌خانه احیا شد و حالا میزبان گردشگرانی است که به دنبال آمیزه‌ای از شکوه هنر و تاریخ کشور هستند.
اشعار سعدی روی ظروف چینی
، نخستین بانوی باستان شناس ایران، سال‌ها در دانشگاه تهران هنر و تاریخ چین تدریس کرده‌است. او که سابقه ۳ سال تحقیق و پژوهش بر روی چینی‌های تالار چینی‌خانه را نیز دارد، به همشهری می‌گوید: «شاه عباس اول صفوی به جمع‌آوری کتاب و همچنین چینی‌های آبی و سفید بسیار علاقه داشت. ساخت این چینی‌ها در زمان سلسله مغول چین آغاز می‌شود. ماده آبی رنگ نیز از ایران به چین می‌رفته و بسیار کالای مرغوبی بوده. البته سنگ لاجورد از دیگر نقاط دنیا هم به چین می‌رفته.»
او ادامه می دهد: «ظروف چینی یکی از اختراعات سرزمین چین است که نقش آبی روی زمینه سفید قرار می‌گیرد و شکوفایی ساخت آن در چین با دوره صفوی و تیموری در ایران مصادف می‌شود. در آن زمان، ماده آبی رنگی از کوه‌های کاشان به چین می‌رفته و چینی‌ها به اندازه ارزش طلا از این رنگ استفاده می‌کردند. به علت اینکه این رنگ از یک کشور مسلمان به چین می‌رفته، به اسم آبی محمدی معروف می‌شود. یک آبی بسیار درخشان.»
- بیشتر خوانید: ششمین نشانِ باستان‌شناسی برای یک بانوی ایرانی
دانشپور پرور ادامه می‌دهد: «در دوره صفوی و دوره قبلش تیموریان این ظروف آبی و سفید که در چین بعد از سلسله مغول چین رواج داشته، به کشورهای مختلف از جمله ایران و سایر کشورهای اسلامی صادر می‌شد. ظروفی که در تالار چینی خانه هست از سوی امپراطور چین به نام وان‌لی برای شاه عباس فرستاده می‌شد.»
او در ادامه به اندازه مختلف ظروف چینی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «بشقاب‌های لنگری، لب کنگره‌ای، بشقاب‌های ساده، قدح‌های بزرگ و بعضی از بشقاب‌ها انقدر بزرگ است که عده‌ای دور آن برای غذا خوردن جمع می‌شدند. شاه عباس شب‌های جمعه که به فقرا اعلام می‌داده از همین ظروف استفاده می‌کرده. مردم نیز بعدها از این ظروف چینی که به ایران صادر می‌شد، می‌خریدند و به عنوان نذر به خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌دادند.»
دانشپور پرور می‌گوید که این تالار بیش از هزار قطعه ظرف چینی داشته که بسیاری از آن به غارت رفته. او ادامه می‌دهد: «تعداد ۸۷ چینی در این گنجینه، فقط آبی و سفید نیستند. برخی یک رنگ و برخی دیگر ۳ رنگ هستند.»
روی برخی از ظروف چینی که از چین به ایران می‌آمد با خط فارسی نوشته شده بود. روی برخی ظروف هم اشعار. دانشپور پرور می‌گوید: «یادم هست روی یکی از این ظروف شعر سعدی که می‌گوید: ای کریمی که از خزانه خود/ گبر و ترسا وظیه خور داری / دوستان را کی کنی محروم/ تو با دشمن این نظر داری، نوشته شده‌بود. ولی مهم این است که چینی‌خانه به دستور شاه عباس ساخته می‌شود و شیخ بهایی طرح نگهداری از چینی‌ها را می‌دهد. بعدها در عالی قاپو هم این معماری را می‌بینیم.»
دانشپور پرور درباره آشنایی ایرانیان با ساخت ظروف چینی نیز می‌گوید: «شاه عباس می‌خواهد در ایران چینی سازی راه بیفتد و از هنرمندان چینی دعوت می‌کند و آنان را به اصفهان و تبریز می‌فرستد. هنرمندان ایرانی این هنر را یاد می‌گیرند و ۳ سال بازار جهانی در اختیار خودشان قرار می‌گیرند. اما چون خاک ایران با چین فرق داشته، لعاب چینی ساخت هنرمندان ایرانی پوسته پوسته می‌شود.»
فیلم این مجموعه را اینجا تماشا کنید:
