مهدی زارع
استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی
روزنامه اعتماد
دو زمین‌لرزه به بزرگای ۴.۸ و ۴.۹ به ترتیب در روزهای سه‌شنبه ۲۴ تیر و جمعه ۲۷ تیر ۱۴۰۴ منطقه جنوب قرن‌آباد گلستان و در مرز استان‌های گلستان و سمنان را به لرزه در آورده است. کانون این زلزله‌ها در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب شرق گرگان و حدود ۱۵کیلومتری شمال شاهرود در ناحیه تاش- زیارت واقع بود.
در این پهنه در فرادیواره گسل‌های گرگان و شمال البرز و همچنین در فرادیواره گسل‌های بسطام و شمال شاهرود در هر سده می‌توان انتظار رخداد دو زمین‌لرزه با بزرگای بیش از شش داشت. آخرین زمین‌لرزه با بزرگای ۶ در ۲۹ اکتبر ۱۹۸۵ در همین پهنه - حدود چهل سال قبل- رخ داد. ضمنا دوره بازگشت زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از ۷ در این پهنه هر ۳۵۰- تا ۴۰۰ سال یک رخداد است.
سامانه گسله شاهرود یک سامانه گسلی امتداد لغز چپگرد با روند شمال شرقی- جنوب غربی است. گسل گرگان که از شهر گرگان رد می‌شود یک افتگاه گسلی، در جنوب شهر گرگان ایجاد کرده و ساختمان استانداری گلستان در مجاورت افتگاه این گسل ساخته شده است! ضمنا انتهای شرقی گسل شمال البرز از منطقه زیارت عبور می‌کند.
ویژگی‌های زمین‌ریختی مانند جابه‌جایی مخروط‌افکنه‌ها و مسیر رودخانه‌ها نشان از فعالیت مداوم گسل دارند. بررسی‌های قبلی نشان از جابه‌جایی حدود ۲ تا ۴ میلیمتر در سال از نرخ لغزش گسل‌های پهنه البرز شرقی دارد که با گسل امتداد لغز چپگرد در امتداد گسل‌های منطقه همخوانی دارد.
زمین‌لرزه بزرگ این پهنه، زلزله ۲۰ تیر ۱۲۶۹ شمسی (۱۱ ژوئیه ۱۸۹۰) است که با بزرگای برآورد شده ۷.۲ بین کوه زیادت و کوه شاهوار بین استرآباد (گرگان) و شاهرود را ویران کرد. در روستای تاش غیر از یک خانه همه بناها ویران شدند و از ۲۰۰ نفر ساکنان آن ۱۴۰ تن کشته شدند.
شاهکوه بالا و پایین، مجن و آبادی‌های دیگری تا پردیلو در دهستان علی‌آباد ویران شد و در گرگان، کلاته و شاهرود، خانه‌های بسیاری ویران شد. این زمین‌لرزه آخرین رخداد با بزرگای بیش از ۷ در این پهنه است.
آیا این منطقه مستعد رخداد تکرار زمین‌لرزه‌ای مانند زلزله ۱۸۹۰ است؟ این منطقه در البرز سابقه طولانی و ویرانگری از زلزله‌های بزرگای ۷ و بالاتر دارد، از جمله رویداد زمین‌لرزه قومس که بزرگایی حدود ۸ برای آن برآورد شده و در ۸۵۶ میلادی در جایی که امروزه شهر دامغان در جنوب البرز قرار گرفته رخ داد.
زلزله‌شناسان می‌توانند احتمالات را بر اساس الگوهای تاریخی، نرخ لغزش گسل و انباشتگی کرنش محاسبه کنند. با توجه به زمین‌ساخت فعال و تاریخ، احتمال بلندمدت وقوع زلزله بزرگ دیگری با بزرگی ۷ یا بزرگ‌تر بسیار بالا است.
استرس در حال افزایش است. نیروهای زمین‌ساختی همچنان اعمال می‌شود و استرس را در راستای گسل‌های متعدد انباشته می‌کند. زلزله‌های بزرگ در نهایت اجتناب‌ناپذیرند. محدوده شرق البرز محل برخورد بین ایران مرکزی و ناحیه کپه داغ و کاسپین است. این منطقه با گسل‌های راندگی و امتداد لغز مشخص می‌شود.
در این مناطق وسیع، قطعات گسل خاصی که اخیرا دچار گسیختگی نشده‌اند، کاندیداهای محتمل‌تری برای زلزله بزرگ بعدی هستند. زلزله‌های بزرگ همچنین می‌توانند در گسل‌هایی که هنوز نقشه‌برداری نشده و به ویژه در مناطق کمتر مطالعه شده، رخ دهند. مناطقی با خطر بالا و احتمال بالا زلزله خاصی با بزرگی بالای ۷ در پهنه‌های گسله اصلی تشخیص داده می‌شود که در آن نبود لرزه‌ای وجود دارد.
منطقه زمین‌ساختی شرق البرز، طاش-زیارت، بخشی لرزه‌خیز از رشته‌کوه البرز در مرز استان‌های گلستان و سمنان منطقه گذار البرز شرقی (با گسل‌های امتداد لغز) است. گسل‌های معکوس اصلی و سامانه گسلی شاهرود مجموعه‌ای از گسل‌های امتداد لغز و فشاری با نرخ لغزش ۲ تا ۴ میلیمتر هستند.
بزرگای بالقوه زلزله‌های با بزرگی ۷ تا ۷.۵ بر اساس گسیختگی قطعات گسله ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتری به ویژه در قطعات با نبودهای لرزه‌ای- قطعاتی که دوره‌های سکون طولانی را نشان می‌دهند که نشان‌دهنده تغییر شکل‌های انباشته شده و خطر گسیختگی افزایش یافته- وجود دارد. شهرستان گرگان با جمعیت حدود ۵۰۰ هزار نفر و شاهرود با جمعیت حدود ۲۵۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۴ و زیرساخت‌های در معرض چنین زمین‌لرزه‌های بزرگی در پهنه یادشده‌اند.
گفتنی است بامداد امروز یکشنبه ۲۹ تیرماه ساعت ۰۱:۰۷ زلزله‌ای به بزرگی ۵.۱ ریشتر در عمق ۱۰ کیلومتری زمین، فاضل آباد گلستان را لرزاند. بر اساس گزارش‌های اولیه، این زمین لرزه که در عمق ۱۰ کیلومتری زمین رخ داد، علاوه بر فاضل‌آباد، در مرکز استان یعنی شهر گرگان نیز به وضوح احساس شد
