عصر ایران؛ جواد لگزیان - کوچه های دود گرفته پر سر و صدا با جمعیتی انبوه اغلب بیکار و بیمار که با مشکلاتی مانند مواد مخدر و بزهکاری دست و پنجه نرم می کنند، تصویری تلخ از گسترش فقر در حاشیه شهر های پرجمعیت امروز دنیاست.
برای شناخت و رویارویی با این فقر شهری کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» یک راهنما و همراه بی‌نظیر است که ما را با مهمترین دستاورد بشریت در نبرد با فقر آشنا می کند: «مداخلات برنامه‌ریزی شده» با ایجاد سکونتگاه های جدید و طراحی محله های جدید با مشارکت کلیدی خود فقرای شهری.
دیوید ساترثویت عضو ارشد «مؤسسه بین‌المللی محیط زیست و توسعه» و استاد «واحد برنامه ریزی توسعه» کالج دانشگاهی لندن و دایانا میتلین اقتصاددان و متخصص توسعه اجتماعی «مؤسسه بین المللی محیط زیست و توسعه» و استاد دانشگاه منچستر انگلستان در کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» به سراغ بحث فقر شهری در جهان جنوب یعنی کشور های کمتر توسعه‌یافته یا اقتصاد های کم‌درآمد می روند و توضیح می دهند چه عاملی در کاهش فقر شهری مؤثر است، چرا مؤثر است و ایده های امروزی برای کاهش فقر شهری چیست. آن ها می‌کوشند با شناخت معایب روش های پیشین، سیاست ها و برنامه های حامی فقرا را مطالعه، بررسی و ارتقا دهند.
ساترثویت و میتلین در فصل نخست کتاب «مقدمه» تعیین خط فقر بر اساس درآمد روزانه یک دلار را نمونه‌ای از کاربرد یک تعریف بسیار ساده‌انگارانه از خط فقر ارزیابی می کنند که به نقش های متعددی که مسکن و محله می تواند در کاهش محرومیت داشته باشد، کم توجهی می کند. آن ها تاکید دارند، کاهش فقر شهری نیازمند یک دولت فعال در هر مرکز یا ناحیه شهری است که به مسئولیت های خود رسیدگی کند.
این در صورتی و هنگامی محتمل تر است که حکومت در برابر جمعیت کم درآمد خود پاسخگو باشد. اگر قرار است حکومت در جهت خیر عمومی عمل کند به چنین روابطی نیازمند است. سپس به بررسی این موضوع می پردازند که چه اقدام هایی لازم است تا دولت به روش هایی عمل کند که دستکم حامی بعضی از مسیر های متعدد به‌سوی کاهش فقر باشد.
دومین فصل «رویکرد های کاهش فقر در شهرک ها و شهر ها در جهان جنوب» رویکرد های متفاوت کاهش فقر شهری مدیریت رفاهی، مدیریت شهری، حکمرانی مشارکتی، رویکرد حقوقی به توسعه، بهبود دسترسی به بازار، رویکرد های مبتنی بر جنبش اجتماعی، خودیاریگری حمایت‌شده و توسعه اجتماع محلی و حامی‌پروری را مورد بررسی قرار می دهد.
فصل سوم «کار مؤسسات محلی، ملی و بین‌المللی» روش های تبدیل این رویکرد ها به برنامه های اقدام توسط سازمان های گوناگون را مطالعه می کند و فصل چ هارم «کاهش فقر با رهبری شهروندان» درباره «مداخلات برنامه‌ریزی شده» مشخصی بحث می کند که شایسته توجهاند زیرا باعث کاهش فقر شدهاند و به درجهای از تغییر سیاسی به نفع فقرا دست یافته اند.
در این فصل سازمان های اجتماعی پیشرو و برنامه های آن ها معرفی و سیر تاریخی سازمان ها به طور خلاصه ارائه شده و برنامه های موردنظر آن ها تشریح و تأثیرات برنامه ها شناسایی می شود.
این سازمان های اجتماعی عبارتند از: اتحادیه ملّی زاغهنشینان (هند)، پروژه آزمایشی اورنگی (پاکستان)، مؤسسه توسعه سازمان های اجتماعی (تایلند)، ائتلاف آسیایی برای حق مسکن (آسیا)، و بینالملل آلونک / زاغهنشینان (آفریقای جنوبی).
«فهم سیاست‌ورزی و تحول حامی فقرا» عنوان پنجمین فصل است که «مداخلات برنامه‌ریزی شده» را از نظر شباهت های موجود در راهبرد های اساسی‌شان تحلیل و دلایل کارآمدی آن ها را بیان می کند.
فصل ششم «آینده‌ای که شهرنشینان کم‌درآمد خوا هان آنند و می توانند به تضمین آن کمک کنند» برخی پیامد های اجرای «مداخلات برنامه‌ریزی شده» را برای دولت ها و ن هاد های بین‌المللی در حرکت روبهجلو و کاهش فقر شهری برجسته می کند.
کتاب با بحث هایی در این زمینه به پایان می رسد که دولت های محلی و ملی و مؤسسه های بین‌المللی چگونه می‌توانند در رسیدگی به مسئله فقر شهری در مقیاس مطلوب بسیار مؤثرتر باشند و اینکه چگونه این امر بستگی دارد به اینکه بتوانند به صدای جمعیت های کم درآمد گوش دهند، از آنان بیاموزند، با آنان کار کنند و به آنان پاسخگوتر باشند.
از نگاه ساترثویت و میتلین بررسی تجربه های موفق به سه اصل مهم از جمله مشارکت کلیدی خود فقرای شهری در کاهش فقر اشاره دارد: اولین اصل، حمایت صریح از صدای بیشتر برای گروه های کم درآمد و در مقیاس شهر، و نیز حمایت از مشارکت فعال آنان در تدوین راه حل ها است (هرچند به روش های بسیار متفاوت). اکثر نوآوری ها به قدرت و نبوغ سازمان های مردمی و ظرفیت های گروهی آنان متکی اند.
دومین اصل مشترک این است که همه برنامه ها شامل یک تمرکز قوی بر ابتکارات محلی در زمینه مسکن، حق زمین و خدمات پایه بودند. همه به دنبال تأثیر گسترده تر از طریق ابتکارات متعدد محلی (و گروه هایی که روی آن ها کار می کنند) و از طریق این کثرت، تأثیرگذاری بر تغییرات سیاسی بودند. برای گروه های فقیر شهری تغییر در روابط با دولت محلی - و سایر دستگاه های دولتی - مستلزم سازمان های جمعی خودمختار و قدرتمند است.
سومین اصل تاکید دارد که برنامه ها دقت زیادی در نحوه استفاده از پول داشتند- با هدف افزایش پولی که می توانستند به دست آورند (از طریق پس‌انداز ها و مشارکت مستقیم اجتماع محلّی) و حمایت های دیگری که در مورد آن ها با بیرون مذاکره می شد.
در صورت امکان، این طرح ها از وام استفاده می کردند و بازپرداخت وام ها باعث چرخش وجوه می شد. کار در هر مقیاسی بالاتر از سطح خانوار نیازمند توانایی مالی جمعی در سطح محلّه و بالاتر است. بدون این قابلیت، گروه های محلی نخواهند توانست مشارکت معناداری در پروژه ها و برنامه های توسعه که هدفشان رفع فقر از این گروه هاست، داشته باشند.
کتاب در ارائه گزارش از فعالیت های راهگشای سازمان های اجتماعی که با «مداخلات برنامه‌ریزی شده» توانستند سرپناه های مناسب دارای تراکم بالا بسازند تا سرمایه لازم برای ایجاد زیرساخت برای هر فرد و خانوار را کاهش دهند، و آنگاه یک محله امن و زیبا بسازند، یک نقشه راه کاربردی و دقیق برای فعالان عرصه کاهش فقر شهری پدید آورده است که می تواند راهنمایی تمام‌عیار برای آن ها باشد.
اتحادیه ملّی زاغه نشینان (هند) کار را با ایجاد مدرسه‌ای برای آموزش مدیریت دفع زباله، استفاده از آب و اصلاح و بهبود روش های زندگی آغاز کرد. اتحادیه با تدوین برنامه «تسهیلات مالی برای ایجاد زیرساخت با هدایت اجتماع محلی» نخست در ایجاد سرویس های دستشویی عمومی در مناطق فقیر کوشید و سپس با طرح های بزرگ خانه‌سازی در هند و تهیه سکونتگاه های جدید و طراحی محله های جدید راه را ادامه داد.
نقش تعیین‌کننده زنان زاغه‌نشین و پیاده‌رونشین هند در این برنامه ها بسیار پیشرو و شایسته بوده است بطوریکه آن ها برنامه ایجاد بلوک دستشویی عمومی را طراحی و اجرا کردند.
در پروژه آزمایشی اورنگی (پاکستان) ابتدا مشکلات در مناطق فقیرنشین شناسایی و سپس یک طرح گسترده بهداشتی در کراچی آماده شد و آنگاه با همکاری دولت طرح شبکه آب و فاضلاب در بسیاری نقاط پاکستان به اجرا درآمد. نکته مهم در اینجا این بود که بانیان طرح به تجربه دریافتند همه مردم مناطق فقیرنشین باید کوچه و خیابان را مانند خانه از خود بدانند و در توسعه آن مشارکت کنند.
مؤسسه توسعه سازمان های اجتماعی (تایلند) یک طرح پیشرو برای مدیریت پس‌انداز های کوچک در جهت تامین مسکن فقرا پدید آورد که این طرح در مدتی کوتاه با جلب اجتماع های محلی و شبکه های اجتماعی افراد را به کار با یکدیگر، تفکر جمعی و مدیریت مالی جمعی سوق داد. احیای فرهنگ جمع‌پذیری در مناطق کم‌درآمد یک دستاورد مهم برای برنامه به نام بان‌ماکونگ است که بهسازی مناطق محروم با کمک فقرای شهری را در دستور کار دارد.
ائتلاف آسیایی برای حق مسکن (آسیا) با مدیریت صندوق های پس‌انداز جمعی گام های مهمی در «مداخلات برنامه‌ریزی شده» برای حل مشکل آب، بهداشت، زمین و مسکن برای فقرای شهری برداشت.
بین الملل آلونک / زاغه نشینان (آفریقای جنوبی) نیز با الگوبرداری از اتحادیه ملّی زاغه نشینان و با تکیه بر پس‌انداز های کوچک بهبود وضع مسکن و محله را امکان‌پذیر ساخت.
کتاب «کاهش فقر شهری در جهان جنوب» اثر دیوید ساترثویت و دیانا میتلین با ترجمه سعید شریعتی مزینانی و سیمین فروغ زاده را در ۳۴۰ صفحه و با قیمت ۳۹۰ هزار تومان انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد رهسپار بازار کتاب کرده است.
