حمله رژیم صهیونیستی به زندان اوین در ابتدای تیرماه امسال، که منجر به شهادت  80 سرباز، مددکار، کادر اداری، زندانبان، زندانی، خانواده زندانی و حتی عابران پیاده و ساکنان حاشیه زندان اوین شد، دوباره بحث قدیمی واگذاری و تغییر کاربری این مجموعه را بر سر زبان‌ها انداخت.

زندان اوین که در بیش از 50سالی که از تأسیس آن می‌گذرد، همیشه محلی برای تورق بخشی از تاریخ پیش و پس از انقلاب اسلامی بوده است، این بار نه برای بررسی وقایع یا شخصیت‌های داخلی جمهوری اسلامی ایران، بلکه با حمله وحشیانه اسرائیل و کشتار ده‌ها انسان در صدر اخبار رسانه‌های جهان قرار گرفت.

زندان اوین در دهه 1340 خورشیدی با محوریت سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) بر اراضی شمال غرب تهران و در محله‌ای نسبتاً دورافتاده از شهر، آغاز به ساخت کرد و در سال 1350 رسماً افتتاح شد. این مجموعه با مساحتی حدود 40 هکتار (برخی آمارها مساحت را 43هکتار عنوان کرده‌اند)، به مرور و باتوجه به رشد سریع بافت شهری تهران در حاشیه مناطق مسکونی قرار گرفت تا جایی که اکنون تقریبا دیوار به دیوار آن انبوهی از مناطق مسکونی قرار گرفته است.

پیشنهاد تغییر کاربری اوین؛ از آیت‌الله طالقانی تا قالیباف و عارف

بحث واگذاری و تغییر کاربری اوین بنابر نقل‌هایی عمری به درازای تاریخ انتقلاب اسلامی دارد، جایی که گفته می‌شود آیت‌الله طالقانی نیز خواستار تعطیلی آن و تبدیل به مجموعه‌ای عمومی بوده است. اما با توجه به قانون خروج زندان‌ها از مناطق شهری، بحث در این زمینه جدی‌تر هم شد.

جدای از این الزام، تملک و تغییر کاربری اراضی به شدت ارزشمند اوین، مستقیماً با دغدغه‌های توسعه شهری نیز گره خورده بود.

تبدیل به فضای سبز، مجموعه فرهنگی تفریحی، باغ‌موزه، دانشگاه و حتی تبدیل به اراضی تجاری و مسکونی با هدف درآمدزایی، گزینه‌های همیشه مطرح جدی و غیرجدی برای جایگزینی زندان اوین بوده‌اند.

اوایل دهه 1390 خورشیدی، شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به همراه تعدادی از اعضای شورای شهر تهران، موضوع ضرورت انتقال زندان‌های اصلی پایتخت، به ویژه اوین، به خارج از محدوده شهری را مطرح کردند.

در همین زمان، شهرداری تهران هم‌راستا با سیاست‌های توسعه شهری، مطالعات مقدماتی برای ساماندهی زمین اوین را آغاز کرد. این روند با حضور چهره‌هایی چون احمد مسجدجامعی در ریاست شورای شهر و محمدباقر قالیباف در سمت شهردار تهران، شدت بیشتری یافت و طرح‌هایی رسمی نیز در دستور کار شورای عالی شهرسازی قرار گرفت. بر اساس این طرح‌ها، اوین باید از بافت شهری تهران خارج شده و عرصه عظیم آن با کاربری‌های انسانی‌تر و متناسب با زندگی مدرن شهری جایگزین شود.

در ادامه، دولت حسن روحانی این پیشنهاد را در قالب بسته‌های مشورتی و برنامه‌های مشترک با قوه قضائیه و شهرداری تهران، به بحث ملی تبدیل کرد. مطالعات حقوقی و کارشناسی این طرح به عهده معاونت حقوقی ریاست جمهوری و بخش‌هایی از قوه قضاییه گذاشته شد تا ابعاد اقتصادی، امنیتی و اجتماعی این جابجایی به روشنی تحلیل شود. با این حال، پیچیدگی‌های متعدد ازجمله اینکه قوه قضائیه باید در قبال واگذاری این مجموعه، آورده درخوری دریافت کند، تاکنون این پروسه را لاینحل گذاشته است.  

اصغر جهانگیر سخنگوی فعلی قوه قضائیه و رئیس وقت سازمان زندان‌ها، خرداد سال 1394گفته بود مشتری تملک زندان اوین فقط شهرداری تهران نیست و مجموعه‌های دیگری هم متقاضی هستند.

او ادامه داده بود که طبیعی است قیمت زندان اوین با توجه به موقعیت آن خیلی بالاست و فضایی که در نظر گرفته می شود از لحاظ قیمت باید با زندان اوین برابری و همخوانی داشته باشد.

جهانگیر از سوی دیگر تأکید کرده بود که در صورت توافق نهایی با شهرداری تهران، قرار نیست زندان اوین به این مجموعه واگذار شود.

با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی ـ که پیش از آن ریاست قوه قضاییه را نیز بر عهده داشت ـ بحث انتقال و تغییر کاربری اوین شتاب تازه‌ای به خود گرفت. مسئولان شهرداری تهران در سال‌های اخیر، به ویژه پس از انتخاب علیرضا زاکانی به‌عنوان شهردار، بارها بر ضرورت انتقال اوین به خارج شهر تأکید و حتی از توافق اولیه با قوه قضاییه برای واگذاری بخش‌هایی از زمین خبر داده‌اند. برخی اعضای شورای شهر ـ مانند مهدی چمران ـ خواستار تبدیل کامل این زمین به فضای سبز و بوستان شده‌اند، در حالی که شهرداری با توجه به ارزش اقتصادی بالای این زمین، نگاه درآمدزایی بیشتری به موضوع داشته و بعضاً از فروش یا معاوضه بخشی از اراضی برای تأمین منابع شهری سخن گفته است.

عارف: آماده‌ احیای مصوبه 21سال پیش واگذاری اوین به دانشگاه شهید بهشتی هستیم

اقدامات مدیریت شهری تهران برای تملک زندان اوین و تغییر کاربری آن در حالی در دستور کار بود که با روی کار آمدن دولت چهاردم، آقای عارف معاون اول رئیس جمهور شهریور 1403 و در اجلاس رؤسای دانشگاه ها، موسسات  آموزش عالی و پژوهشی، ادعایی را مطرح کرد که ممکن است تمام رشته‌های شهرداری و مدیریت شهری تهران برای تملک مجموعه زندان اوین را پنبه کند.

عارف در این همایش و در پاسخ به درخواست رئیس دانشگاه شهید بهشتی برای واگذاری زندان اوین به این مجموعه، از وجود مصوبه 21ساله‌ای (1382) برای تبدیل زندان اوین به دانشگاه خبر داد و گفت که در دوره قبل این تصمیم گرفته شده بود که این مجموعه به دانشگاه تبدیل شود و جمع‌بندی خوبی هم در این زمینه حاصل شد. در دولت هم تصویب شده بود زندان اوین به دانشگاه شهید بهشتی و علوم پزشکی شهید بهشتی واگذار شود.

عارف در ادامه با تأکید بر قانونی بودن مصوبه دولت در این زمینه و تأمین منابع این کار، گفته بود که اما نهایتا این اقدام عملی نشد ولی ما آمادگی احیای این مصوبه را داریم.

ارزش‌گذاری زمین زندان اوین نشان‌دهنده اهمیت بالای اقتصادی و استراتژیک آن است. این مجموعه با مساحتی در حدود 400 هزار متر مربع (طبق نقشه‌های ثبتی رسمی)، جزو گران‌ترین نقاط تهران به شمار می‌رود. در حالی که اوایل دهه 90 برخی کارشناسان و رسانه‌ها در جریان اخبار واگذاری این مجموعه، ارقامی بین 8 تا 20 میلیون تومان را برای هر مترمربع زندان اوین تخمین زده بودند، با توجه به رشد وحشتناک قیمت زمین و ملک از ابتدای دهه 90 تا امروز، در حال حاضر حتی برخی اخبار حاکی از این است که قیمت هر متر مربع از زمین زندان اوین به حدود 300میلیون تومان (باتوجه به ارزش زمین و تأسیسات داخل آن) رسیده است که با این احتساب ارزش کلی زندان اوین به رقمی بیش از 100هزار میلیارد تومان خواهد رسید.

با این حساب، با قطعی شدن تغییر کاربری اوین و واگذاری آن چه به مدیریت شهری، چه به دانشگاه شهید بهشتی و هر نهاد دیگری، اگر به تأکید 10سال پیش رئیس وقت سازمان زندان‌ها مبنی بر اینکه واگذاری اوین قطعا رایگان نخواهد بود و آورده قوه قضائیه و مشخصا سازمان زندان‌ها از این واگذاری باید در حد و اندازه ارزش واگذاری این زندان باشد، قطعاً تمام نهادهای متقاضی حداقل در بحث تأمین مالی یا ارائه زمین معوض، با مشکل جدی روبه‌رو خواهند شد.

روز گذشته نیز جعفر شربیانی عضو شورای شهر تهران اظهار کرد: در دوره سوم و چهارم مدیریت شهری، تفاهم‌نامه‌ای میان شهرداری تهران و قوه قضائیه برای تبدیل زندان قصر و زندان اوین به موزه و تفرجگاه عمومی با کارکردهای اجتماعی و فرهنگی شکل گرفت. زندان قصر در دوره شهرداری قالیباف تغییر کاربری یافت، در اختیار شهرداری قرار گرفت و به موزه تبدیل شد.

وی ادامه داد: پیشنهاد بنده به شهرداری تهران این است که پیش از انجام هرگونه مرمت و نوسازی درِ زندان اوین، در ادامه همان تفاهم پیشین، تفاهم‌نامه‌ای جدید با قوه قضاییه منعقد شود. با توجه به موقعیت سوق‌الجیشی زندان اوین، که به ارتفاعات شهر تهران و کوه‌های اطراف متصل است، این مکان نیز می‌تواند به موزه و پارک عمومی تبدیل شود؛ همان‌گونه که آن اتفاق مثبت برای زندان قصر رخ داد و اکنون مردم می‌توانند به‌عنوان موزه از آن بازدید کنند. این مجموعه هم باید در اختیار مردم تهران قرار گیرد و به یادگار برای تاریخ این شهر باقی بماند.

این پیشنهاد عضو شورای شهر تهران هم ابهام جدیدی در این زمینه ایجاد کرد. درحالی که سال گذشته معاون اول رئیس جمهور از وجود یک مصوبه 21 ساله برای واگذاری اوین به علوم پزشکی شهید بهشتی خبر داده بود، حالا عضو شورای شهر تهران پیشنهاد تفاهم‌نامه میان شهرداری با قوه قضائیه برای تبدیل زندان اوین به موزه و تفرجگاه را مطرح کرده است.

پیگیری این پیشنهاد و تحقق آن نیازمند شفاف‌سازی از سوی مسئولان شهری و همچنین مسئولان قضائی درباره آخرین وضعیت واگذاری و تغییر کاربری این زندان است.

 پروسه واگذاری و تغییر کاربری زندان اوین در حالی عملاً روندی سه دهه‌ای و بی‌نتیجه را تجربه می‌کند که زندان رجایی‌شهر در کرج نیز که شرایطی تقریبا شبیه زندان اوین را داشت، در مدتی بسیار کوتاه‌‌تر در توافق بین قوه قضائیه و استانداری البرز و مدیریت شهری کرج، واگذار و تخلیه شد.