همشهری آنلاین - سیدسروش طباطبایی‌پور: آن هم نقلی تلخ که حتی با وجود زندگی در عصر فناوری، باز هم شیرین نمی‌شود و گرما در افت کیفیت زندگی مردم عادی نقش بسزایی دارد. البته جغرافیای متنوع ایران باعث شده که اگر در همین فصل تابستان گذرتان به طبس در استان خراسان جنوبی بیفتد، دمای ۵۰درجه سانتی‌گراد بالای صفر را تجربه کنید و اگر چون باد و در همین لحظه به هزارکانیان کردستان سفر کنید، با حداقل دمای ۵درجه سانتی‌گراد بالای صفر مواجه شوید، یعنی حدود ۴۵درجه اختلاف دما!
بیشتر بخوانید:
غذای ایرانی چهارمین صبحانه خوشمزه دنیا شد
البته در طول تاریخ کهن این سرزمین، ایران آب‌وهواهای گوناگونی را در گستره سرزمینی خود تجربه کرده است، از قرن‌هایی که ایران در عهد باستان، سرد و یخبندان بود تا دوره‌های گرم و مرطوب؛ اما غالب آب‌وهوای کشور ما همان آب‌وهوای خشک و بیابانی است که این‌روزها هم در فلات مرکزی ایران وجود دارد. حالا این سؤال پیش می‌آید که ایرانیان کهن چگونه خودشان را از شر گرمای جانکاه تابستان نجات می‌دادند و برای حل این مشکل داغ چه راه‌حل سردی می‌اندیشیدند؟
بادگیرهایی رو به آسمان
بادگیر سازه‌ای بلند و دودکش‌مانند است که حتی در این‌روزها هم می‌توان آن را بر فراز خانه‌هایی در یزد و اصفهان و حتی تهران دید؛ سازه‌ای که نخستین راز سازگاری تمدن باستانی ایران با طبیعت خشک و بیابانی این سرزمین است. در ساده‌ترین شکل می‌توان گفت که بادگیرها نسیم خنک و ملایم روی بام خانه‌ها را از طریق همان سازه دودکش‌شکل به داخل خانه و انبارهای زیرزمینی هدایت می‌کردند تا اهالی خانه و غذاهایشان از شر گرما در امان بمانند، و گاهی اختلاف دمایی تا ۱۰درجه ایجاد می‌کردند. عمر بادگیرها در ایران البته به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما نام بادگیر را می‌توان در نوشته‌های ناصرخسرو قبادیانی که حدود هزار سال پیش نوشته شده پیدا کرد.
اولین بادگیرها
هنوز مشخص نیست که ساخت نخستین بادگیرها خلاقیت مردمان کدام سرزمین است. مثلا برخی بر این باورند که حدود ۱۳۰۰سال قبل از میلاد مسیح، نوک سازه‌ها و اقامتگاه‌های مثلثی فراعنه در مصر باستان، کار همین بادگیرها را می‌کرده؛ اما برخی باستان‌شناسان هم می‌گویند در ویرانه‌های یک‌آتشکده ایرانی که مربوط به ۴هزار سال پیش از میلاد مسیح است، نخستین سازه‌های دودکش‌مانند یا همان بادگیر را دیده‌اند. در ایران یزد به شهر بادگیرها مشهور است و در سال۲۰۱۷ میلادی به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد.
خشت‌ها
یکی دیگر از رازهای خنکای فصل تابستان در میان ایرانیان، استفاده از مصالح ساختمانی مناسب در مناطق گرم و خشک بود. آنها معمولا برای ساخت خانه‌های یک یا دوطبقه از خشت استفاده می‌کردند. ترکیب خاک رس، کاه، گاهی سنگریزه و البته نور خورشید که این ترکیب را خشک و آماده می‌کرد، عایقی بود در برابر حرارت و صدا که در تابستان اجازه نمی‌داد هوای خنک داخل اتاق‌ها خارج و هوای گرم، وارد اتاق‌ها شود.
پنجره‌ها و رنگ‌ها
ایرانیان قصه پنجره‌های کوچک و بازی با رنگ‌ها را هم خوب می‌دانستند؛ پنجره‌های کوچک چوبی که خود عایق حرارت بودند، همراه با شیشه‌های رنگی که مانع ورود نور مستقیم خورشید به داخل خانه و تهویه داخل اتاق می‌شدند. رنگ خشت هم روشن بود و نور و گرمای خورشید را کمتر جذب می‌کرد. ایرانیان همچنین در تابستان از لباس‌هایی با رنگ‌های روشن استفاده می‌کردند تا کمتر نور خورشید را جذب کنند.
حوض‌ها، قنات‌ها و فواره‌ها
قنات یا کاریز هم ابداع ایرانیان بود؛ راهی برای دسترسی به آب در مناطق خشک و کم‌آب که به تهویه هوا هم کمک می‌کرد. در این سیستم مدرن، هوای گرم از روی آب‌های قنات‌ها عبور و به خنک‌کردن فضاهای عمومی کمک می‌کرد. اینکه در مرکز خانه‌های قدیمی، حوض‌ها و فواره‌ها قرار داشتند نیز تنها برای زیبایی نبود؛ فواره‌ها آب خنک را در فضا پخش و خنکای هوای حیاط‌های خانه‌های قدیمی را دوچندان می‌کردند.
خوردنی‌های خنک
نوشیدنی‌هایی خنک با طبع سرد نیز از دیگر راه‌های فرار از گرمای تابستان بود. ترکیب‌هایی مثل آب و خاکشیر با عسل یا شکر، شربت آبلیمو، تخم‌شربتی، آلبالو و دیگر عرقیجات، با طعم مطبوع و طبع سردشان، راه‌حلی برای مقابله با گرمازدگی بود. دسرهایی مثل فالوده شیرازی هم ابداع ایرانیان برای فرار از گرما بود. رشته‌های نشاسته‌ای و باریک همراه با شربت و گلاب و گاهی بستنی، ترکیبی بدیع و خنک‌کننده به‌وجود می‌آورد که تابستان را به بهاری دل‌انگیز بدل می‌کرد.
