حدود ۲۱ سال پیش و در بحبوحه تحولات خاورمیانه به‌دنبال حوادث ۱۱ سپتامبر بود که گروهی در شورای روابط خارجی تشکیل شد تا به سفارش دولت، گزارش مطالعاتی مفصلی درباره ایران ارائه دهد؛ چراکه جورج بوش، رئیس‌جمهور وقت آمریکا در آن مقطع با طرح ادعای «محور شرارت» تهدیدهایی را علیه ایران مطرح کرده بود.
ریاست این گروه را زبیگنیو برژینسکی، مشاور امنیت‌ملی رئیس‌جمهور آمریکا در دوره کارتر و از چهره‌های تصمیم‌ساز با نفوذ در حوزه سیاست‌خارجی این کشور برعهده داشت و افراد دیگری مانند رابرت ام. گیتس، از چهره‌های اطلاعاتی دولت وقت آمریکا و همچنین سوزان مالونی بخش‌های مختلف این گروه را هدایت می‌کردند.
اگرچه این گزارش در حال و هوای تحولات پس از ۱۱ سپتامبر نوشته شده است، اما بازخوانی بخش‌هایی از آن، بی مناسبت با تحولات اخیر نیست و نشان دهنده تکرار اشتباه‌های مسبوق به سابقه ازسوی کاخ‌سفید است.
لزوم اتخاذ رویکردی جدید
این گروه پس از برگزاری جلسه‌های متعدد درباره ایران و بحث و بررسی درباره نظرات کارشناسان مختلف درباره ایران، در جولای ۲۰۰۴ گزارشی را منتشر کرد با عنوان «ایران؛ زمان رویکردی جدید فرا رسیده است». در این گزارش توصیه‌های راهبردی جالب توجهی خطاب به دولتمردان آمریکایی مطرح شده و انتظار اصلاح سیاست‌گذاری‌ها در قبال تهران مطرح شده بود؛ توصیه‌هایی که البته هیچ‌گاه مورد توجه ساکنان اتاق بیضی کاخ‌سفید قرار نگرفت.
این گزارش معتقد بود که «جنگ‌های آمریکا در افغانستان و عراق، نیروهای آمریکایی را در امتداد مرزهای ایران مستقر کرده و ایالات‌متحده و ایران را به رقبای محتاط و همسایگانی تبدیل کرده‌است که با این وجود منافع مشترکی دارند».
نگارندگان این گزارش با اشاره به اینکه در این وضعیت سئوالاتی درباره برنامه هسته‌ای ایران و سیاست‌های منطقه‌ای این کشور مطرح می‌شود، تاکید کرده بودند که «واضح است مقابله با ایران یکی از پیچیده‌ترین و مبرم‌ترین چالش‌های پیش روی دولت‌های آینده ایالات‌متحده خواهد بود».
نویسندگان این توصیه راهبردی همچنین تاکید داشتند که «این گزارش آموزنده، که بحث‌های تندی را در واشنگتن به دنبال داشت و پوشش گسترده رسانه‌های آمریکایی و بین‌المللی را نیز برانگیخت، رویکرد جدید و به‌موقعی را ارائه می‌دهد».
رد یک باور غلط غربی
این گزارش با رد این باور رایج در غرب که «ایران در آستانه انقلابی دیگر است»، از آمریکا می‌خواست که سیاست دیرینه عدم تعامل خود با دولت ایران را مورد ارزیابی مجدد قرار دهد؛ «این گزارش که حاصل یک کارگروه مستقل به ریاست برژینسکی، مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور کارتر است، حوزه‌های مختلفی را برجسته می‌کند که در آنها منافع ایالات‌متحده با تعامل گزینشی با تهران بهتر تأمین می‌شود و با تشویق یک استراتژی جدید، از سیاست فعلی واشنگتن فاصله می‌گیرد».
نویسندگان این گزارش با اشاره به اینکه قطع طولانی‌مدت روابط ایران و آمریکا پس از انقلاب اسلامی، به این معنی است که «هرگونه ارزیابی از پویایی داخلی جمهوری اسلامی ناگزیر ناقص است»، تاکید کرده بودند که «دیدگاه این گروه ویژه این است که با وجود نوسان‌های سیاسی، ایران در آستانه انقلاب دیگری نیست».
در این گزارش همچنین تصریح شده بود که «تلاش‌های مستقیم ایالات‌متحده برای سرنگونی رژیم ایران بعید است موفقیت‌آمیز باشد و تغییر رژیم از طریق مداخله خارجی نیز لزوماً مهم‌ترین نگرانی‌ها درباره سیاست‌های ایران را حل نخواهد کرد». نخبگان حوزه سیاست‌خارجی آمریکا در این گزارش به کاخ‌سفید توصیه کرده بودند که به جای انتظار برای سقوط رژیم فعلی، با آن تعامل کند.
تحریم‌های شکست خورده
اعضای گروه ویژه ایران در این گزارش در کنار طرح توصیه‌هایی برای گشودن گره از تعاملات هسته‌ای با ایران، تاکید می‌کنند که « «معامله بزرگ» که بتواند همه اختلاف‌ها بین ایران و ایالات‌متحده را به‌طورجامع حل و فصل کند، یک هدف واقع‌بینانه نیست و دنبال کردن چنین نتیجه‌ای بعید است که در کوتاه‌مدت پیشرفتی در جهت منافع اصلی واشنگتن ایجاد کند».
بنابراین پیشنهاد گروه ویژه براین اساس استوار می‌شود که «ایران به‌صورت گزینشی در مسائلی که منافع ایالات‌متحده و ایران در آنها همگراست، مشارکت کند و براساس پیشرفت تدریجی، به طیف وسیع‌تری از نگرانی‌هایی که دو دولت را ازهم جدا می‌کند، بپردازد».
تاکید بر ناموفق بودن رویکرد «اتکا به تحریم‌های جامع و یکجانبه» بر «تغییر رفتار ایران» یکی از دیگر نکات محوری مطرح در این گزارش است؛ اشتباهی که اگرچه در دولت‌های بعدی آمریکا نیز تکرار شد، اما همواره با یک نتیجه واحد برای کاخ‌سفید همراه شد؛ شکست در رسیدن به اهداف تعیین شده.
یکی دیگر از محورهای مهم گزارش گروه ویژه ایران در جولای ۲۰۰۴، تاکید بر این موضوع بود که طرح موضوع «تغییر رژیم» نه تنها ثمری نخواهد داشت، بلکه احساسات ملی‌گرایانه را در دفاع از جمهوری‌اسلامی، حتی در میان افرادی که مخالفت‌هایی با آن دارند، برمی‌انگیزد.
توصیه‌هایی برای سیاست آمریکا
بخش دیگری از گزارش گروه ویژه ایران در شورای روابط خارجی آمریکا، که در جولای ۲۰۰۴ در بیش از ۸۰ صفحه منتشر شد، به ارائه توصیه‌هایی برای دولت این کشور در قبال ایران اختصاص داشت که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
