نهاد کلیسای کاتولیک به شاخه‌ها و حوزه‌های متعددی تقسیم شده که هرکدام حساب‌های مالی خود را به صورت مستقل اداره می‌کنند. دستیابی به یک رقم کلی برای ثروت این کلیسا که نماینده یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون پیرو در سراسر جهان است - اگر نگوییم غیرممکن - کاری بسیار دشوار است.
اما بیایید از «سریر مقدس» آغاز کنیم، مرجع معنوی و اداری که در مرکز این نهاد دینی قرار دارد: واتیکان.
به گزارش عصر ایران به نقل از بی بی سی، به دلیل پنهان‌کاری ذاتی کلیسا گمانه‌زنی‌ها درباره میزان ثروت واتیکان طی سال‌ها افزایش یافته است. اما پاپ فرانسیس که در ۲۱ آوریل درگذشت، از آغاز دوره‌اش تلاش کرد تا اوضاع را تغییر دهد و شفافیت مالی بیشتری ایجاد کند.
یکی از نمونه‌های این تلاش، انتشار صورت‌های مالی نهاد مدیریت دارایی‌های واتیکان در سال ۲۰۲۱ بود؛ کاری که اکنون به روالی سالانه تبدیل شده است.
این نخستین بار از زمان تاسیس این نهاد در سال ۱۹۶۷ بود که این ارقام علنی می‌شد.
بر اساس جدیدترین گزارش این نهاد مالی، شاخه‌ای از کلیسای کاتولیک که از سوی واتیکان اداره می‌شود، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۵۲ میلیون دلار سود و نزدیک به ۸ میلیون دلار افزایش دارایی نسبت به سال قبل را به ثبت رسانده است.
ارزش خالص دارایی‌ها اعلام نشده، اما بنا بر برآورد تازه مرکز پژوهشی «بازار، فرهنگ و اخلاق» در رم، این رقم نزدیک به یک میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
این رقم تنها به دارایی‌هایی مربوط می‌شود که «موسسه خدمات دینی» – که با عنوان بانک واتیکان شناخته می‌شود – مدیریت آن را بر عهده دارد و شامل بسیاری از ساختمان‌ها و زمین‌های واتیکان نمی‌شود.
نهاد مدیریت دارایی‌های واتیکان می‌گوید کلیسا از مدیریت بیش از پنج هزار ملک نیز درآمدزایی می‌کند که یک‌پنجم آن‌ها اجاره داده شده‌اند.
این املاک ۸۴ میلیون دلار درآمد عملیاتی و نزدیک به ۴۰ میلیون دلار سود خالص سالانه برای واتیکان به همراه دارد.
تمام این ارقام تنها به نظام مالی واتیکان مربوط می‌شود و شاخه‌های دیگر کلیسای کاتولیک در سراسر جهان را در بر نمی‌گیرد.
به دلیل ساختار مالی غیر متمرکز کلیسای کاتولیک – که هر حوزه اسقفی بودجه‌اش را جداگانه مدیریت می‌کند – مجموع ثروت و درآمد جهانی این نهاد بسیار بیشتر و شاید غیر قابل محاسبه است.
فرناندو آلتِمایر جونیور، استاد علوم اجتماعی در دانشگاه کاتولیک سائو پائولو، می‌گوید: «ارزیابی دارایی‌های کل کلیسای کاتولیک عملا غیرممکن است.»
به گفته «موسسه مطالعات ادیان و سکولاریسم» مستقر در پاریس، شاخه‌های گوناگون کلیسا در سطح جهان، بین ۷۱ تا ۸۱ میلیون هکتار زمین در اختیار دارند و این ارقام نشان می‌دهد که کلیسا یکی از بزرگ‌ترین مالکان زمین در جهان است. این دارایی‌ها شامل کلیسا، مدرسه، بیمارستان، صومعه و املاک دیگر می‌شود.
مجموعه قوانین کلیسای کاتولیک تصریح می‌کند که این نهاد نباید به دنبال انباشت ثروت یا کسب سود باشد. اگر کلیسا از قوانین خود پیروی می‌کند، پس این وضعیت چگونه به وجود آمده است؟
نی دسوزا در کتاب تاریخ کلیسا (نشر ووزس) می‌نویسد که گردآوری دارایی و ثروت در کلیسا از قرن چهارم میلادی و در دوران امپراتور کنستانتین (۲۷۲–۳۳۷ میلادی) آغاز شد، زمانی که او مسیحیت را دین رسمی امپراتوری روم اعلام کرد.
تاریخ‌نگاران می‌گویند پیش از آن، مسیحیان زندگی ساده‌ای داشتند و مراسم‌های مذهبی خود را در خانه‌ها یا سرداب‌ها برگزار می‌کردند.
دسوزا می‌افزاید: «این رویدادها تاریخ مسیحیت و امپراتوری روم را به صورت بنیادین دگرگون کرد. کلیسا که پیش‌تر تحت آزار و سرکوب بود، به نهادی ممتاز و صاحب املاک فراوان تبدیل شد.» اما همین امتیازها باعث شکل‌گیری ثروتی شدند که با دارایی‌های مقام‌های عالی‌رتبه امپراتوری روم برابری می‌کرد.
کنستانتین و بسیاری از حاکمان بعدی امپراتوری روم علاوه بر طلا و نقره، کاخ‌ها، املاک، زمین‌ها و حتی حمام‌های عمومی را به کلیسا اهدا کردند. از آن زمان سازوکاری برای «وقف» و اهدای دارایی به کلیسا شکل گرفت.
امروزه کلیسا، علاوه بر این میراث تاریخی، مالک آثار هنری بسیار گرانبها، موزه‌هایی با میلیون‌ها بازدیدکننده در سال و همچنین سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بازارهای مالی است.
در مرکز قدرت کلیسای کاتولیک، دولت‌شهر واتیکان قرار دارد.
نظام حکومتی آن، سلطنت مطلقه‌ای است که تحت امر پاپ، یعنی اسقف رم، اداره می‌شود.
گردشگری یکی دیگر از منابع درآمد واتیکان است و شامل بخش‌های گوناگونی می‌شود:
ساختمان‌های مذهبی و تاریخی: کاخ حواری، کلیسای سن‌پیترو، ساختمان‌های مجاور کلیسا، و مجموعه «دوموس واتیکانا» (که پیش‌تر با نام خانه سانتا مارتا شناخته می‌شد)
موزه‌ها و نگارخانه‌ها: ۱۵ موزه از جمله نمازخانه سیستین، نمازخانه‌های رافائل، نگارخانه پاپی واتیکان، موزه قوم‌نگاری مبلغین و موزه تاریخی واتیکان
کتابخانه‌ها و آرشیوها: کتابخانه پاپی واتیکان، آرشیو حواری و انتشارات واتیکان
رسانه و ارتباطات: رادیو واتیکان، روزنامه لوسرواتوره رومانو، شبکه رسانه‌ای واتیکان و مرکز تلویزیون واتیکان
نهادهای دیگر: بانک واتیکان و رصدخانه واتیکان
واتیکان خارج از قلمرو خود مالک ۱۲ ملک بزرگ است،از جمله باسیلیکای سنت جان لاتران، کلیسای باسیلیا دی سان پائولو فوری لمورا که با نام سنت پل بیرون دیوارها هم شناخته می‌شود، سانتا ماریا ماجوره، کلیسای محلی سنت آن، دفاتر مختلف اداری و اقامتگاه تابستانی پاپ در کاستل گاندولفو.
علاوه بر این، واتیکان از طریق ساز و کاری به نام «پنس پطرس» کمک‌های داوطلبانه‌ای از سراسر جهان دریافت می‌کند؛ کمک‌هایی که صرف فعالیت‌های اجتماعی، اداره امور واتیکان، گردشگری و نگهداری موزه‌ها می‌شود.
منابع درآمد واتیکان شامل موزه‌های واتیکان، نمازخانه سیستین، فروش تمبرها و سکه‌های یادبود، و نهادهایی مانند بانک واتیکان و اداره دارایی‌های سریر مقدس است که مدیریت دارایی‌های قابل توجهی را بر عهده دارد.
بخش زیادی از این ثروت از بنیتو موسولینی، دیکتاتور ایتالیا، به دست آمد.
آندره‌آ ریکاردی، مورخ ایتالیایی و بنیان‌گذار «جامعه سنت اجیدیو»، می‌گوید موسولینی در سال ۱۹۲۹ مبلغ ۱/۷۵ میلیارد لیره ایتالیا (تقریبا معادل ۹۱/۳ میلیون دلار در آن زمان) به خزانه سریر مقدس واریز کرد.
این پرداخت بخشی از «پیمان لاتران» بود که با عنوان «پیمان آشتی» نیز شناخته می‌شود.
هدف از این پرداخت، بازگرداندن اموال کلیسای کاتولیک بود که در جریان وحدت ایتالیا و تبدیل آن به یک کشور واحد، به ویژه بین سال‌های ۱۸۶۰ تا ۱۸۷۰، مصادره شده بود.
حدود یک‌چهارم این مبلغ توسط پاپ پیوس یازدهم صرف تاسیس دولت مدرن واتیکان، ساخت ساختمان‌های سریر مقدس و تامین مسکن برای کارکنان واتیکان شد.
باقی این مبلغ را در حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری کردند تا زیان احتمالی را کاهش دهند.
امروزه اداره دارایی‌های سریر مقدس، مالک املاکی در ایتالیا، بریتانیا، فرانسه و سوئیس است.
به گفته اداره دارایی‌های سریر مقدس، در حال حاضر درآمد حاصل از دارایی‌های ملکی و همچنین مدیریت یک سبد سرمایه‌گذاری به ارزش حدود ۱/۷۷ میلیارد یورو (معادل ۱/۹ میلیارد دلار) صرف تامین هزینه‌های «کوریای رم» – نهاد اداری واتیکان – می‌شود.
پاپ فرانسیس در سال ۲۰۱۹ از سرمایه‌گذاری به عنوان راهی برای جلوگیری از کاهش ارزش سرمایه دفاع کرد «تا بتوان آن را حفظ کرد یا اندکی بازدهی داشت».
آندره‌آ ریکاردی در گفت‌وگو با روزنامه ایتالیایی کوریره دلا سرا می‌گوید این موضوع اهمیت دارد، چرا که سریر مقدس با وجود حمایت از سوی دولت‌شهر واتیکان، خود یک کشور مستقل محسوب نمی‌شود.
بر اساس گزارش «موسسه مطالعات پیشرفته در امور مالی مذهبی»، سریر مقدس نه مالیاتی می‌پردازد و نه میزان بدهی عمومی را اعلام می‌کند.
منابع مالی آن از محل دارایی‌هایش و مهم‌تر از همه از طریق کمک‌های مومنان تامین می‌شود.
با این حال موسسه مطالعات پیشرفته در امور مالی مذهبی می‌گوید درآمد و هزینه‌های سالانه واتیکان به شکل قابل توجهی کمتر از واقعیت گزارش‌شده و مجموع دارایی‌های آن دو برابر رقمی است که پیش‌تر اعلام شده بود (حدود ۴ میلیارد دلار).
حوزه اسقفی کلن در آلمان یکی از ثروتمندترین شاخه‌های کلیسای کاتولیک در جهان به شمار می‌رود.
بخش عمده‌ای از درآمد آن از طریق «کرشن‌اشتایر» تامین می‌شود؛ مالیاتی که مستقیما از اعضای ثبت‌نام‌شده در جوامع مذهبی مانند کلیسای کاتولیک دریافت می‌شود که از سوی دولت به رسمیت شناخته شده‌اند.
به گزارش موسسه مطالعات پیشرفته در امور مالی مذهبی، در سال ۲۰۲۳، کلیسا از این طریق حدود ۷/۴ میلیارد دلار درآمد کسب کرد. این رقم نسبت به سال قبل، که ۷/۷۷ میلیارد دلار جمع‌آوری شده بود، حدود ۵ درصد کاهش داشته است.
با وجود درآمدهای قابل توجه، کلیسای آلمان نگران کاهش بیشتر درآمدها است، چون تعداد مومنان ثبت‌نام‌شده رو به کاهش است.
این کاهش تا حدی به بحران‌های مربوط به وجهه عمومی کلیسا مربوط می‌شود، از جمله رسوایی سال ۲۰۱۳ مربوط به اسقف فرانتس-پیتر تبارتس فن الست.
گفته می‌شود هزینه ساخت و نگهداری کاخ اسقفی او طی پنج سال از ۵/۷ میلیون دلار به حدود ۳۵ میلیون دلار افزایش یافته بود.
در پی فشار رسانه‌ها، نیمی از ۲۷ حوزه اسقفی آلمان دارایی‌های خود را افشا کردند. این دارایی‌ها شامل ده بانک، شرکت‌های بیمه، ۷۰ هتل، شرکت‌های املاک و رسانه‌ها می‌شود.
کلیسای کاتولیک در ایالات متحده کمک‌های مالی بزرگی برای واتیکان می‌فرستد.
این کلیسا دارایی‌های گسترده‌ای دارد، از جمله دانشگاه‌های معتبری مانند نوتردام در ایالت ایندیانا (با درآمد گزارش‌شده ۱/۷۶ میلیارد دلار) و جورج‌تاون در واشنگتن دی‌سی (با درآمد گزارش‌شده ۱/۹۲ میلیارد دلار) و همین طور بیمارستان‌ها و مدارس.
در آمریکا مالیات مذهبی اجباری وجود ندارد، اما کلیسا از کمک‌های خصوصی چشمگیری برخوردار است.
برزیل بزرگ‌ترین جمعیت کاتولیک جهان را دارد.
این کشور میزبان بزرگ‌ترین و دومین زیارتگاه پربازدید مریم مقدس در جهان است: زیارتگاه ملی بانوی آپارسیدا.
اسقف‌نشین آپارسیدا می‌گوید سالانه ۱۰ میلیون زائر از این زیارتگاه بازدید می‌کنند، که این امر برای شهری با تنها ۳۵ هزار نفر جمعیت، درآمدی حدود ۲۴۰ میلیون دلار در سال به همراه دارد.
اگرچه داده‌های مالی تجمیعی وجود ندارد، اما حوزه‌های اسقفی برزیل شبکه‌ای گسترده از کلیساها، مدارس، بیمارستان‌ها و دانشگاه‌ها را مدیریت می‌کنند.
علاوه بر این، آن‌ها از کمک‌های مالی مومنان و از معافیت‌های مالیاتی برخوردارند.
