صنعت هوایی ایران یکی از حوزه‌هایی است که می‌توانست درآمد‌های چشمگیری را عاید کشورمان کند، با این حال این صنعت به‌واسطه تحریم‌های ظالمانه آمریکا و غرب، عدم نوسازی و به‌روزرسانی ناوگان و زیرساخت‌ها از رقبای منطقه‌ای خود جا مانده است. 

 

به گزارش فرهیختگان، بااین‌حال، با همه چالش‌هایی که این صنعت داشته، داده‌های سازمان هواپیمایی نشان می‌دهد در 20 سال اخیر پرواز‌های داخلی در کشور، 2 برابر شده است. بر این اساس تعداد پرواز‌های داخلی از 85 هزار عدد به 162 هزار عدد رسیده است. در مقابل پرواز‌های خارجی به‌رغم محدودیت‌های هوایی حاصل‌شده ناشی از تحریم سه شرکت هواپیمایی ایران‌ایر، ماهان‌ایر و هواپیمایی سا‌ها، 76 درصد رشد پیدا کرده است. در سال 1404 بیش از 321 فروند هواپیما در کشور فعالند، همچنین سه ایرلاین آتا، کیش‌ایر و ماهان سه خط هوایی پرتردد در ایران بودند و جمعا بیش از 6.5 میلیون مسافر را در سال 1403 جابه‌جا کرده‌اند. از طرفی در سال 1403 بیش از 17.5 میلیون نفر مسافر در داخل کشور و 7.5 میلیون نفر به خارج ایران سفر هواپیمایی داشته‌اند. 

 

بررسی «فرهیختگان» از داده‌های آماری سازمان هواپیمایی کشور نشان می‌دهد که طی 20 سال اخیر، با وجود نوساناتی که در تعداد هواپیماها، قیمت بلیط و حتی تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور رخ داده، از سال 1383 تا سال 1403 تعداد پروازهای داخلی حدوداً 2 برابر شده و از 85 هزار و 861 پرواز در سال 1383 به 162 هزار و 363 پرواز در سال 1403 رسیده است. طبیعتاً نوساناتی در این بازه زمانی بیست‌ساله به دلایل مختلفی در تعداد پروازها وجود دارد، اما به طور کلی طبیعی است که با افزایش ناوگان هوایی، هر‌ساله شاهد روند افزایشی، هرچند با سرعت کند، در تعداد سفرهای هوایی باشیم.

 

بخش حائز اهمیت این آمار اینجاست که رکورد تعداد پرواز داخلی طی این 20 سال اخیر، مربوط به سال 1396 با 208 هزار و 306 پرواز داخلی است که 28 درصد نسبت به سال 1403 بیشتر بوده است. همچنین، گفتنی است طی سال‌های 95 تا 98 سازمان هواپیمایی کشور، بیشترین تعداد پرواز داخلی را ثبت کرده است. از طرفی، کمترین تعداد پرواز داخلی در بیست سال اخیر، مربوط به سال‌های 1383 تا 1387 است که تعداد پروازهای داخلی در بازه 85 هزار تا 115 هزار عدد در نوسان بود. سپس در سال‌های بعد، این روند به صورت افزایشی ادامه یافت.

 

این داده‌ها نشان می‌دهد بهبود روابط خارجی، کاهش تحریم‌های ظالمانه و همچنین گشایش‌های اقتصادی نقش حائز اهمیتی در افزایش سفر هوایی دارد که شاید بخشی از آن مربوط به نوسازی ناوگان و بخش دیگر مربوط به کاهش تحریم‌ها، افزایش پروازهای خارجی و ورود ایرلاین‌های خارجی به کشور باشد.

 

همچنین، گفتنی است در سال‌های 98 و 99 به دلیل شیوع پاندمی کرونا و محدودیت‌های سفر، تعداد پروازهای داخلی برای نخستین بار به کمترین میزان خود رسید. طبق آمارهای سازمان هواپیمایی کشوری، تعداد پروازهای داخلی در سال 99 در اوج کرونا چیزی حدود 145 هزار و 672 عدد ثبت شده است. البته سال‌های 1401 و 1402 نیز تعداد پروازهای داخلی برای دومین بار در 20 سال اخیر، شدیداً کاهش یافت و حدود 152 تا 153 هزار پرواز در داخل کشور انجام شد که احتمالاً بتوان دلیل آن را افزایش قیمت بلیط هواپیما در سال‌های اخیر دانست.

 

در سال‌های اخیر، تمایل مردم به سفرهای هوایی بیشتر شده است. طبق بررسی‌ها از آمارهای سازمان هواپیمایی کشور، در سال 1403 تعداد 17 میلیون و 600 هزار نفر در داخل کشور با هواپیما سفر کرده‌اند. با توجه به رکورد تعداد سفر داخلی در سال 1396، به تبع تعداد افراد بیشتری باید در این سال مسافر هواپیما باشند. آمارها نیز موکد این ماجراست؛ در سال 96 بیش از 23 میلیون و 700 هزار نفر سفر هوایی را تجربه کرده‌اند که حدود 36 درصد از آمار مسافران سال 1403 بیشتر است. به طور کلی در سال‌های 94 تا 98 بیشترین تعداد مسافران هواپیما در پروازهای داخلی ثبت شده است و حدود 18 تا 22 میلیون نفر با هواپیما در داخل کشور سفر کرده‌اند. در مقابل، در سال 99 که با شیوع بیماری کرونا، تعداد پروازهای صورت گرفته با خارج از کشور نیز کاهش شدیدی پیدا کرد و به 12 میلیون و 100 هزار نفر رسید؛ یعنی مشابه 12 سال پیش از آن، از سال 1385 تا 1387. گفتنی است پس از این سال‌ها، در سال‌های 83 و 84 کمترین تعداد مسافر در داخل کشور سفر هوایی داشتند که حدود 9.5 تا 10.5 میلیون نفر بوده است. با این حساب، جابه‌جایی 17.5 میلیون مسافر در پروازهای داخلی طی سال 1403 به معنی بازگشت تعداد مسافران داخلی به سال 1393 است.

 

در سال 1403، به رغم تهدیدات امنیتی، ممنوعیت‌های چندباره پروازهای خارجی و تحریم‌های ظالمانه و همچنین تحریم سه شرکت هواپیمایی کشورمان شامل ایران‌ایر، ماهان و هواپیمایی ساها از سوی اتحادیه اروپا، داده‌ها نشان می‌دهد پروازهای خارجی رشد داشته است. طبق آخرین آمار سازمان هواپیمایی کشوری، از تعداد 27 هزار و 609 پرواز خارجی در سال 1383 به 48 هزار و 774 پرواز خارجی در سال 1403 رسیده‌ایم که حکایت از یک رشد 76 درصدی در تعداد پروازهای خارجی دارد. گفتنی است رکورد بیشترین تعداد پرواز خارجی صورت گرفته در 20 سال اخیر، نیز مربوط به سال 1403 است. پس از آن، در سال‌های 95 و 96 بیشترین تعداد پروازهای خارجی از خطوط هوایی کشورمان انجام شده است که به ترتیب 42 هزار و 786 پرواز و 46 هزار و 308 پرواز صورت گرفته است. با احتمال بسیار بالا، شاید بتوان گفت افزایش تعداد پروازهای خارجی پس از امضای برجام مربوط به کاهش تحریم‌ها و به دنبال آن افزایش تعاملات با کشورهای دیگر مرتبط دانست. اما درخصوص رشد پروازهای خارجی در سال گذشته، شاید بتوان این موضوع را ناشی از قیمت‌گذاری دستوری دولت در بخش بلیت‌های هواپیما و همچنین سیاست ارزی دولت مرتبط دانست که هر دو ممکن است مشوق سفر هوایی باشند. همچنین، حتی ممکن است بخشی از این موضوع به دلیل قیمت‌های غیرجذاب و ناچیز سفرهای داخلی باشد که منجر به افزایش تقاضای شرکت‌های هواپیمایی برای تخصیص صندلی بیشتر به سفر خارجی شود.

 

 

در مقابل، کمترین تعداد پرواز صورت‌گرفته در این دو دهه، مربوط به سال 99 است که شیوع بیماری کرونا به اوج خود رسید و به دنبال آن بسیاری از سفرهای خارجی لغو شد و بسیاری دیگر نیز با رعایت شدید پروتکل‌های بهداشتی انجام می‌شد. بر این اساس، تنها 8 هزار و 535 پرواز به کشورهای خارجی در سال 1399 انجام شد که حتی از تعداد پروازهای خارجی صورت گرفته در دهه هشتاد نیز بسیار کمتر است. پس از آن، در سال‌های 1400، 1383 و سال 1393 و 1384 کمترین تعداد پروازهای خارجی از خطوط هوایی ایرانی انجام شد.

 

از طرفی دیگر، با دقت به روند رشد تعداد مسافران سفرهای خارجی، در‌می‌یابیم که در سال 1403 حدود 7.5 میلیون نفر به خارج از کشور سفر کردند که بیشترین تعداد مسافر سفرهای هوایی به خارج از کشور بوده است. به طور کلی از سال 1401 به بعد تعداد مسافران خارجی در بیشترین حالت خود بوده است. به ترتیب، در سال 1401، 5 میلیون و 600 هزار نفر و در سال 1402 حدود 6 میلیون و 100 هزار نفر به خارج از ایران سفر کرده‌اند. همچنان در سال 1399 کمترین تعداد مسافر به سفرهای خارجی ثبت شده که تنها 600 هزار نفر بوده‌اند. پس از آن، در سال‌های 93 و 94 به طور میانگین 4 میلیون نفر سفر خارجی داشتند و در یک سال تنها 300 هزار نفر به این تعداد اضافه شد. رکورد کمترین تعداد مسافر در سفرهای خارجی طی 20 سال اخیر مربوط به سال 1383 و 1384 است که حول و حوش 3 میلیون نفر با هواپیما به خارج از کشور سفر کرده‌اند.

 

اردیبهشت ماه امسال بود که محمد عیدیان، مشاور رئیس اتاق تهران در گفت‌وگویی خبر داد که در سال 1404 تعداد 321 فروند هواپیما در کشور داریم که از میان آن‌ها تنها 162 فروند فعال هستند و همین هواپیماها هم عموماً فرسوده‌اند. براساس آخرین آمارهای سازمان هواپیمایی در سال 1403، تعداد 330 فروند هواپیما مشغول به فعالیت بودند که نسبت به سال 1402 تنها 80 فروند به هواپیماها افزوده شده است.

 

بررسی‌ها نشان می‌دهد که از سال 83 تا سال 1403، تعداد هواپیماهای فعال در کشور 3.6 برابر شده و از 91 فروند به 330 فروند رسیده است. گفتنی است که در سال‌های 1400 و 1401 نیز بیشترین تعداد هواپیما در کشور مشغول به فعالیت بودند. در سال 1401 تقریباً 344 فروند هواپیما و در سال 1400 تعداد 337 فروند هواپیما در کشور فعال بودند. در مقابل، کمترین تعداد هواپیمای فعال در کشور در 20 سال اخیر مربوط به سال 1396 بوده که تنها 209 فروند هواپیما در آن سال مشغول به فعالیت بودند. در نهایت، کمترین تعداد هواپیمای فعال مربوط به سال‌های 1383، 1384 و سال 1388 بوده است. در سال 88 فقط 130 فروند هواپیما در کشور فعال بودند، سالی که تحریم‌های بیشتری از جانب آمریکا بر ایران اعمال شد. گفتنی است که در سال‌های 83 و 84 تنها 91 و 121 فروند هواپیما در کشور فعال بود.

 

در روزهای گذشته، مقصود اسعدی سامانی، دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی خبر داد که براساس آخرین آمار سازمان هواپیمایی کشور، در سال جاری 330 فروند هواپیما در ناوگان هوایی کشورمان وجود دارد و از این تعداد، 321 فروند آن مسافری و 9 فروند باری است. افزون بر این، گفتنی است که طبق آخرین آمارهای این سازمان، حدود 60 درصد هواپیماهای موجود در سال جاری فعالند؛ به این معنا که از 321 فروند هواپیمای مسافری موجود در ناوگان، 192 فروند فعال و 159 فروند هم سرخط است.

 

سامانی افزود: «هر هواپیما تا زمانی که گواهینامه صلاحیت پروازی داشته باشد، عملیاتی است و امکان برقراری پروازهای داخلی و خارجی را دارد. تعدادی از هواپیماهای ناوگان به دلیل کمبود انواع قطعات زمین‌گیر هستند و در بین هواپیماهای فعال هم تعدادی از هواپیماها به دلیل نیاز به چک، باید تحت تعمیر قرار بگیرند و دوباره وارد چرخه هوایی و پروازی شوند.»

 

جدی‌ترین چالش حمل‌و‌نقل هوایی کشور، بالا بودن میانگین عمر ناوگان هوایی است. آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که میانگین سن ناوگان هوایی کشور، 27 سال است؛ البته کارشناسان صنعت هوایی کشور بر این باورند که سن ناوگان هوایی کشورمان نسبت به میانگین جهانی بالاتر است. با این وجود، برخی از شرکت‌های هواپیمایی داخلی کشورمان توانسته‌اند که هواپیماهای جدید وارد کنند و سن ناوگان در این ایرلاین‌ها کمتر از 20 سال هم می‌رسد. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید که شرکت‌های ایرانی به دلیل مشکلات موجود، با صرف هزینه‌های زیاد، این هواپیماها را در ناوگان هوایی کشور نگه‌داشته‌اند. در همین راستا باید گفت که به علت پیشرفت تکنولوژی به‌کار‌رفته در ساخت هواپیماها، سوخت مصرفی هواپیماهای جدید سه برابر کمتر از هواپیماهای ساخت چهل سال پیش است.

 

بررسی‌ها از داده‌های هواپیمایی کشور نشان می‌دهد که در سال 1402، فرودگاه مهرآباد تهران با 112 هزار و 321 نشست و برخاست، پرترددترین فرودگاه کشور بوده است. در رده دوم پس از آن، فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد مشهد قرار دارد که بیش از 57 هزار نشست و برخاست در سال گذشته داشته است. سومین فرودگاه پرتردد در کشور نیز فرودگاه امام خمینی است که بیش از 49 هزار تردد هواپیما در سال گذشته در آن انجام شده است. پس از آن، فرودگاه‌های اصفهان، بندرعباس و شیراز پرترددترین فرودگاه‌های کشور در سال گذشته محسوب می‌شوند. فرودگاه پیام و کرمان نیز با حدود 19 هزار و 20 هزار و 500 تردد در رده نهم و دهم این مقایسه قرار می‌گیرند.

 

طبق آخرین آمار رسمی ترکیه، تعداد مسافران حمل‌شده توسط شرکت‌های هواپیمایی ترکیه در سال ۲۰۲۴ با ۲.۱ درصد افزایش سالانه به ۸۳.۴ میلیون نفر رسید. که 5 برابر مسافران جا‌به‌جا شده در هواپیمایی ایران است. داده‌های رسمی هواپیمایی ترکیه می‌گوید تنها در ماه دسامبر، ناوگان هوایی ترکیه ۶.۴ میلیون مسافر جابه‌جا کرده است که ۵.۳ درصد نسبت به ماه مشابه در سال ۲۰۲۳ افزایش داشته است. گفتنی است این شرکت هواپیمایی تا دسامبر ۲۰۲۴ ناوگانی متشکل از ۴۹۲ هواپیما داشته است.

 

همچنین طبق آخرین داده‌های جمع‌آوری شده توسط مؤسسه آماری STATISTA، ناوگان هوایی قطر، طی سال گذشته میلادی تقریباً 40 میلیون مسافر را جابه‌جا کرد؛ که حدوداً بیش از 2 برابر تعداد مسافران جابه‌جا شده در ایران در سال 1403 است. این رقم نسبت به سال قبل در قطر با افزایشی تقریباً هشت میلیون نفری مسافر مواجه بود. قطر ایرویز، شرکت هواپیمایی دولتی و پرچمدار قطری است، همچنین جوان‌ترین و در عین حال سریع‌ترین رشد را در بین خطوط هوایی جهان دارد. پیش از پیوستن به اتحاد oneworld در سال 2013، قطر ایرویز در سال 2010 دومین شرکت هواپیمایی بزرگ خاورمیانه بود و تنها پس از امارات قرار داشت. در سال ۲۰۱۵، این شرکت هواپیمایی تقریباً ۳۷ میلیون مسافر را در فرودگاه بین‌المللی حمد جابه‌جا کرد.

 

لازم به ذکر است بخش بزرگی از دلیل این فاصله و شکاف بین خطوط هواپیمایی ایران با کشور‌های منطقه ازجمله قطر و ترکیه به تحریم‌های ظالمانه و محدودیت‌های مالی و ورود ناوگان به سیستم هواپیمایی کشور برمی‌گردد. در مرتبه بعدی، داشتن زیرساخت‌ها نیز بی تأثیر نیست اما بی‌تردید تحریم‌ها نقش محوری در این شکاف داشته است.

 

بررسی داده‌های سازمان هواپیمایی از آمار تعداد پرواز صورت‌گرفته در فرودگاه‌های شهر‌های مختلف در ایران نشان می‌دهد بسیاری از فرودگاه‌ها در مناطق مختلف کمتر 50 پرواز در سال 1402 داشته‌اند. بر این اساس کمترین تعداد پرواز داخلی در فرودگاه‌های سهند، سرخس و سقز انجام شده که کمتر از 20 عدد بوده است. بر این مبنا فرودگاه سهند با 4 پرواز در یک سال کمترین تردد را داشته، پس ازآن فرودگاه‌های سرخس و سقز با 5 و 14 پرواز در رده دوم و سوم کمترین پرواز در یک سال هستند. 

 

 گفتنی است؛ فرودگاه‌های رفسنجان با 42 پرواز، سبزوار با 21 پرواز، بندر لنگه با 84 پرواز و اراک با 66 پرواز کمترین پرواز‌ها را در سال 1402 داشته‌اند. همچنین فرودگاه شهر کرمان تنها 71 پرواز در سال 1402 داشته است. ابا این وجود این سؤال برای ما ایجاد می‌شود، دقیقاً کاربری فرودگاهی با 4 و 5 پرواز در 365 روز چه می‌تواند باشد. سیاست‌گذاری اشتباه، چانه‌زنی مسئولان محلی ازجمله نمایندگان مجلس و کم‌توجهی به تکالیف و رهنمود‌های برنامه آمایش سرزمینی ازجمله دلایل رشد قارچ‌گونه فرودگاه‌های سوت‌وکور است.