به گزارش مشرق، در دنیای امروز که فضا به نماد پیشرفت علمی و قدرت فناوری بدل شده، دستیابی مستقل به مدار زمین، فقط یک موفقیت مهندسی نیست؛ بلکه نشانه‌ای از بلوغ علمی و خودکفایی فناورانه هر کشور محسوب می‌شود.
ایران نیز در مسیر فتح این مرز، طی دهه‌های اخیر با اتکا به توان داخلی و تلاش متخصصان خود، گام‌های بلندی برداشته و توانسته خانواده‌ای از ماهواره‌برهای بومی را توسعه دهد که نقش مهمی در پیشبرد برنامه‌های فضایی کشور ایفا می‌کنند. این پیشرفت‌ها، داستانی از نوآوری، تلاش علمی و درک راهبردی از اهمیت فضا را در دل خود جای داده‌اند.
ماهواره‌بر؛ بیش از یک وسیله پرتاب
ماهواره‌برها فقط ابزار حمل ماهواره به مدار نیستند؛ بلکه نشانه‌ای از توان فناورانه یک ملت در مجموعه‌ای از دانش‌ها و مهارت‌های پیشرفته‌اند. ساخت یک ماهواره‌بر نیازمند تسلط هم‌زمان بر حوزه‌هایی چون علم مواد، مهندسی پیشرانش، سامانه‌های هدایت و کنترل، مکانیک مداری، آیرودینامیک و مدیریت حرارتی است.
برای نمونه، مواد سازنده بدنه و نازل‌های موتور باید در برابر دما و فشار بسیار بالا مقاومت کنند، موتورهای سوخت مایع یا جامد باید نیروی بالا، کنترل‌پذیری دقیق و بازده بالا داشته باشند، و سیستم‌های ناوبری باید کوچک‌ترین خطا را تحمل نکنند. موفقیت در ساخت چنین سامانه‌ای، به معنای پیشرفت در بسیاری از حوزه‌های علمی و صنعتی و تربیت نیروی انسانی متخصص است که می‌تواند موتور محرکه پیشرفت در سایر صنایع کشور نیز باشد.
از «سفیر» تا «سیمرغ»؛ گام‌های تدریجی در مسیر بلوغ فضایی
ایران با گام‌هایی سنجیده، وارد باشگاه کشورهای دارای فناوری پرتاب ماهواره شده است. این مسیر با ماهواره‌بر «سفیر» آغاز شد؛ حامل فضایی بومی که در سال ۱۳۸۷ موفق شد ماهواره «امید» را به مدار پایین زمین (LEO) بفرستد. این پرتاب، نقطه‌عطفی در تاریخ فناوری فضایی ایران بود که توانمندی طراحی، ساخت و عملیاتی‌سازی یک سامانه پرتاب دومرحله‌ای با سوخت مایع را به نمایش گذاشت.
نسخه‌های بعدی این حامل، از جمله «سفیر-۱ب»، امکان حمل ماهواره‌های سنگین‌تری را فراهم کردند.با گسترش نیازها، ماهواره‌بر پیشرفته‌تری با نام «سیمرغ» توسعه یافت. این حامل قابلیت پرتاب ماهواره‌هایی تا وزن ۳۵۰ کیلوگرم به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین را دارد. سیمرغ با طول ۲۷ متر و جرم ۷۷ تن، از چهار موتور قدرتمند بهره می‌برد و در زمینه رانش، هدایت، و اطمینان‌پذیری، پیشرفت قابل توجهی نسبت به نسل قبلی دارد. پرتاب‌هایی نظیر «مهدا»، «کیهان ۲» و «هاتف ۱» با این حامل، گواهی بر توسعه مستمر آن است.
سیمرغ رکورد بزرگترین و سنگین‌ترین تزریق محموله فضایی در مدار را شکسته است.
نسل‌های جدیدتر؛ «ذوالجناح» و «قائم»
ایران در ادامه این مسیر، دو ماهواره‌بر پیشرفته دیگر را نیز توسعه داده است؛ «ذوالجناح» و «قائم». ذوالجناح نخستین ماهواره‌بر ایرانی است که از ترکیب سوخت جامد و مایع در سه مرحله بهره می‌برد و قادر است ماهواره‌هایی تا وزن ۲۲۰ کیلوگرم را در مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین قرار دهد. نخستین و دومین پرتاب تحقیقاتی آن به ترتیب در بهمن ۱۳۹۹ و تیر ۱۴۰۱ انجام شد.
طبق اعلام منابع رسمی، این پرتاب‌ها برای تکمیل توسعه این سامانه حیاتی بوده‌اند.ماهواره‌بر «قائم ۱۰۰» نیز با بهره‌گیری از موتور سوخت جامد «رافع» طراحی شده و توانایی قرار دادن محموله‌هایی تا وزن ۱۰۰ کیلوگرم در مدار LEO را دارد. این ماهواره‌بر پس از دو پرتاب آزمایشی در سال ۱۴۰۱، در دی ۱۴۰۲ توانست ماهواره «ثریا» را با موفقیت در مدار قرار دهد و عملاً وارد فاز عملیاتی شود. هم‌اکنون نیز توسعه نسخه جدید آن با نام «قائم ۱۰۵» در دستور کار است.
چرا ماهواره‌برها مهم‌اند؟ اثرات فراتر از فضا
ماهواره‌برها، فراتر از کاربردهای مستقیم مانند پرتاب ماهواره‌های تحقیقاتی، سنجش از دور و مخابرات، نقش مهمی در تقویت استقلال فناورانه و پایداری ملی ایفا می‌کنند. برای مثال، ماهواره‌های سنجشی می‌توانند اطلاعات ارزشمندی در مورد منابع طبیعی، پوشش گیاهی، تغییرات اقلیمی و بحران‌های زیست‌محیطی فراهم کنند که برای توسعه پایدار کشور حیاتی است.
همچنین، داشتن توان داخلی برای پرتاب ماهواره‌های مخابراتی، امکان ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی مستقل را فراهم می‌کند؛ موضوعی حیاتی در شرایط بحران یا محدودیت‌های بین‌المللی.از سوی دیگر، فناوری‌های مورد استفاده در ماهواره‌برها مانند آلیاژهای پیشرفته، سیستم‌های کنترل دقیق و پیشرانش، می‌توانند در صنایعی چون هوافضا، انرژی و خودرو نیز کاربرد داشته باشند.
به بیان دیگر، توسعه ماهواره‌برها به‌طور غیرمستقیم موجب ارتقاء علمی و صنعتی کشور می‌شود و ظرفیت فناورانه آن را در برابر چالش‌های مختلف افزایش می‌دهد.دستاوردی راهبردی در مرزهای دانش جهانی.در مجموع، ماهواره‌برهای ایرانی بیش از آنکه صرفاً ابزارهای پرتاب باشند، نماد تسلط بر فناوری‌های پیچیده و گام نهادن در لبه دانش جهانی هستند.هر پرتاب موفق، نه‌تنها یک رویداد فنی، بلکه گامی به سوی خوداتکایی ملی، ارتقاء علمی، و تثبیت جایگاه ایران در میان کشورهای پیشرفته فضایی است. این مسیر، با وجود چالش‌های فراوان، آینده‌ای روشن برای توسعه فناورانه کشور ترسیم می‌کند.
