حسین رضایی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد بین‌الملل، از تغییر رویکرد دولت، ضرورت بازسازی جایگاه ایران در اقتصاد جهانی و نقش شکست سیاست فشار حداکثری آمریکا سخن می‌گوید.
سوال: دولت فعلی چه نگاهی به دیپلماسی اقتصادی و روابط بین‌الملل دارد، و این نگرش چه تأثیری بر سیاست‌های کلان اقتصادی داشته است؟
رضایی: پس از یک دوره رکود و فشار شدید ناشی از تحریم‌ها، دولت جدید با واقع‌بینی بیشتری به عرصه بین‌المللی نگاه می‌کند. رویکرد دولت نه‌تنها مبتنی بر مقاومت صرف نیست، بلکه تلاش شده تا با فعال‌سازی ظرفیت‌های نوین دیپلماسی اقتصادی، فضایی برای بازگشت ایران به چرخه تجارت جهانی فراهم شود. این نگاه مثبت به دیپلماسی اقتصادی، زمینه‌ساز گسترش روابط با کشورهای منطقه و حتی قدرت‌های جهانی بوده است. نتیجه این رویکرد، تلاش برای انعقاد قراردادهای دوجانبه و چندجانبه جدید، فعال‌سازی دیپلماسی انرژی و استفاده از ابزارهای جدید مثل پیمان‌های پولی و تهاتری به‌جای دلار، و همچنین تقویت صادرات غیرنفتی است.
با چه ابزارهایی می‌توان توسعه همکاری‌ها و مناسبات اقتصادی ایران را در عرصه جهانی رقم زد؟
ابتدا باید بپذیریم که دیپلماسی اقتصادی صرفاً به معنای امضای توافقنامه نیست، بلکه به مدیریت هوشمند روابط و شناخت نیازهای نوظهور اقتصاد جهانی برمی‌گردد. ابزار مهم دیگر، بهره‌گیری از نهادهای منطقه‌ای مانند اکو، شانگهای، بریکس و حضور فعال در بازار کشورهای همسایه (از عراق تا آسیای مرکزی) است. برقراری روابط مالی خارج از سیستم دلاری، ایجاد شبکه‌های تبادل مالی و بانک‌های مشترک، و تشکیل کنسرسیوم‌های سرمایه‌گذاری با کشورهای دوست از دیگر راهبردها است. بخش خصوصی ایران نیز باید خود را با قواعد تجارت بین‌المللی تطبیق دهد تا به جایگاه واقعی دست یابد. این موارد در مجموع به توسعه همکاری‌ها منجر می‌شود.
علی‌رغم تداوم تحریم‌ها، ایران چگونه توانسته همکاری‌های اقتصادی خود را حفظ یا گسترش دهد؟
تحریم‌ها هرچند بر اقتصاد ایران تأثیر گذاشتند اما نتوانستند موتور اصلی اقتصاد ایران را از حرکت بازدارند. یکی از راهکارهای مؤثر، تغییر مسیر صادرات و واردات به سوی کشورهای منطقه بوده است. تهاتر کالا با کشورهای همسایه، انعقاد قراردادهای سرمایه‌گذاری و تأمین مالی مشترک و همچنین ایجاد شرکت‌های ثالث برای دور زدن برخی محدودیت‌ها، از جمله راهکارهای در دست اجراست. ضمن اینکه ایران در چند سال اخیر با اتکا به توان داخلی و صادرات کالاهای غیرنفتی همچون خدمات فنی و مهندسی، محصولات دانش‌بنیان و مواد غذایی، سبد صادراتی خود را متنوع کرده است. افزایش صادرات به عراق، روسیه، چین و برخی کشورهای آسیایی نمونه‌های این موفقیت است.
سیاست‌های تحریم دولت ترامپ چه پیامدی داشتند و چگونه همکاری کشورهای مختلف با ایران موجب شکست این سیاست شد؟
دولت ترامپ پس از خروج از برجام، سیاست “فشار حداکثری” را دنبال کرد و تصور می‌کرد که ایران خیلی سریع از لحاظ اقتصادی و سیاسی تسلیم می‌شود. اما گذر زمان نشان داد که این سیاست، مشارکت و همراهی تمامی کشورهای جهان را با خود نداشت. بسیاری از اقتصادهای بزرگ و حتی کشورهای منطقه با وجود فشارهای خارجی، همکاری‌های خود با ایران را در سطح متفاوتی ادامه دادند. پذیرش نفت ایران در قالب تهاتر، ورود شرکت‌های خصوصی چینی و روسی به برخی پروژه‌های داخلی، و حتی اصرار برخی کشورها به انتقال فناوری و مواد اولیه به ایران، ثابت کرد که سیاست فشار حداکثری آمریکا نتوانسته اجماع بین‌المللی علیه ایران ایجاد کند. بسیاری از کارشناسان بین‌المللی معتقدند شکست این سیاست تا حد زیادی به خاطر دیپلماسی منعطف و واقع‌بینانه ایران و استقبال کشورها از همکاری‌های واقعی و غیرشعاری بوده است.
ایران در عرصه مناسبات اقتصادی جهانی، از جمله اوپک، چه نقشی ایفا می‌کند؟
ایران از بنیان‌گذاران اوپک و همواره یکی از چهره‌های کلیدی این سازمان بوده است. حتی در دوره‌های تحریم و فشار، نقش ایران در معادلات تنظیم بازار نفت، تعیین سقف تولید و دفاع از منافع کشورهای عضو کمرنگ نشده. در برخی برهه‌ها، ایران با سیاست‌گذاری مستقل، نقش آفرینی تعیین‌کننده‌ای در حفظ ثبات بازار جهانی نفت داشته است. در سطح گسترده‌تر، حضور ایران در بازارهای اوراسیا، آسیا و حتی آفریقا، و مذاکره برای امضای پیمان‌های تجاری با کشورهای بزرگ مثل چین و روسیه، نشان دهنده جایگاه تأثیرگذار ایران در مناسبات جهانی است. تلاش برای عضویت یا همکاری نزدیک‌تر در ائتلاف‌های اقتصادی مثل بریکس و شانگهای نیز از دیگر مؤلفه‌های نقش‌آفرینی ایران است.
برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های بین‌المللی مثل کارگاه اخیر اوپک در تهران تا چه اندازه توانسته سیاست‌های فشار حداکثری ترامپ و آمریکا را کمرنگ کند؟
برگزاری اینگونه نشست‌ها و کارگاه‌ها، پیام سیاسی و اقتصادی واضحی برای دنیا دارد: ایران منزوی نشده و جامعه جهانی مایل به همکاری با کشور ماست. در کارگاه اوپک که اخیراً در تهران برگزار شد، نه تنها نمایندگان کشورهای عضو اوپک، بلکه کارشناسان بین‌المللی هم حضور داشتند. نتیجه بلافصل این نشست‌ها، انتقال تجربه، تقویت جایگاه ایران و بی‌اثر کردن تلاش‌های آمریکا برای قطع ارتباط ایران با بازارها و نهادهای بین‌المللی است. این نشست‌ها، نمونه موفق استفاده از دیپلماسی چندجانبه برای دور زدن تحریم‌ها و احیای همکاری‌هاست.
ایران برای بازسازی و احیای جایگاه خود در مناسبات اقتصادی منطقه‌ای و جهانی چه باید بکند؟
اول، باید بپذیریم که سیاست‌گذاری اقتصادی از ساختار سنتی فاصله بگیرد و رویکرد نوین دیپلماسی فعال و تعامل‌محور حاکم شود. دوم، دولت باید از فضای پساتحریم به نفع ساختار اقتصاد ملی استفاده کند؛ شفافیت در قوانین، تسهیل تجارت، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، و مدرن‌سازی بخش مالی و بانکی بسیار مهم است. سرمایه‌گذاری هدفمند در بخش‌هایی مثل انرژی‌های نو، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و فناوری اطلاعات، جایگاه ایران را ارتقا می‌دهد. همچنین ایران باید با توسعه صنایع پیشران و حضور فعال در زنجیره ارزش جهانی، خود را از صادرات مواد خام فاصله دهد. توجه به تنوع بازارهای صادراتی و تقویت برند ملی ایران نیز بسیار حیاتی است.
با توجه به تحولات جهانی، چشم‌انداز شما برای آینده دیپلماسی اقتصادی ایران چیست؟
چشم‌انداز ایران مثبت است، به شرط آنکه همین مسیر دیپلماسی واقع‌بینانه با رویکرد جدید تداوم پیدا کند. پیوستن تدریجی به پیمان‌های اقتصاد منطقه‌ای و جهانی، افزایش سهم صادرات غیرنفتی و استفاده از ظرفیت همکاری با کشورهای نوظهور می‌تواند آینده اقتصاد ایران را تضمین کند. ایران باید در مذاکرات اقتصادی و سیاسی به‌گونه‌ای رفتار کند که شرکای تجاری بتوانند روی ثبات سیاست‌های داخلی ایران حساب کنند. همزمان، استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور، استارت‌آپ‌ها و اقتصاد دیجیتال فرصت‌های تازه‌ای برای عبور از محدودیت‌های سنتی ایجاد می‌کند. در نهایت، باور دارم اگر دولت به تعامل سازنده با جهان ادامه دهد و بخش خصوصی نیز نقش خود را پررنگ‌تر کند، ایران می‌تواند مسیر رشد اقتصادی را، حتی با وجود محدودیت‌های بیرونی، ادامه دهد. مهمترین دستاورد سال‌های اخیر، شکست سیاست‌های انزواسازی و اثبات ظرفیت‌های همکاری جدید در سطوح منطقه‌ای و جهانی است. باید این فرصت را قدر دانست و آینده را هوشمندانه و منعطف بنیان نهاد.
منبع: مهر
