اولین بخش از سفر چهارروزه رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا به پایان رسید و او روز گذشته عربستان را به مقصد قطر ترک کرد. دونالد ترامپ، پیش از ظهر دیروز وارد ریاض شد و مورد استقبال محمد بن‌سلمان، ولیعهد و مرد شماره ۱ عربستان سعودی قرار گرفت. در جریان این سفر، اعلام شد که شراکت اقتصادی عربستان و ایالات متحده به ۶۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید و دو طرف قرارداد همکاری راهبردی اقتصادی امضا کردند.

 

همچنین یک قرارداد ۱۴۲ میلیارد دلاری تسلیحاتی نیز از سوی ترامپ و بن‌سلمان به امضا رسید. بر اساس اعلام محمد بن‌سلمان، همکاری اقتصادی میان دو کشور به یک تریلیون دلار می‌رسد.  اگرچه در حال حاضر مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و آمریکا منحصر به موضوع هسته‌ایست، اما ترامپ در جریان سخنرانی خود در ریاض، نشست شورای همکاری خلیج‌فارس و همچنین نشست خبری که عصر دیروز در قطر با امیر این کشور داشت، سهم بیشتری برای سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی و حمایت از گروه‌های نیابتی قائل شد تا مسائل هسته‌ای؛ موضوعی که احتمالاً با توجه به تغییرات اساسی در منطقه و تضعیف محور مقاومت، از سوی کشورهای عربی جنوب خلیج‌فارس از او درخواست شده باشد.

 

البته در این برهه از زمان، برخلاف دوران مذاکرات برجام کشورهای عربی منطقه از توافق میان ایران و آمریکا حمایت می‌کنند. پیش از این سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه در سفری فشرده به ریاض و ابوظبی رفته بود که محور آن به مذاکرات ایران و آمریکا اختصاص داشت.

ترامپ روز چهارشنبه پیش از ترک ریاض، در نشستی با رهبران شورای همکاری خلیج فارس نیز شرکت کرد و با تکرار ادعاهای خود درباره سیاست خاورمیانه‌ای و فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، ادعا کرد که مایل است با ایران به توافق برسد.

 

ترامپ گفت: «کشورهای حاشیه خلیج فارس در خط مقدم ایجاد منطقه‌ای با ثبات‌، در صلح و شکوفا قرار دارند. من شاهد اتحاد و دوستی چشمگیری میان شما بوده‌ام. تمام جهان نظاره‌گر غرب آسیاست و بسیاری نیز نگاه حسادت‌آمیزی به آن دارند.»

 

رئیس‌جمهور آمریکا گفت: «اگر فقط بتوانیم تاثیر بد خصومت گروه کوچکی از بازیگران بد را متوقف کنیم، فرصت‌های فوق‌العاده‌ای برای این منطقه وجود دارد.»  او با انتقاد از دولت پیشین آمریکا گفت: «دولت بایدن(رئیس‌جمهور پیشین آمریکا) اساساً با بی‌کفایتی، با قدرت دادن به ایران و نیروهای نیابتی آن و سرازیر کردن میلیاردها دلار برای آن‌ها ویرانی و آشفتگی به‌بار آورد. واقعاً احمقانه بود و آن را باورم نمی‌‎شد.آن روزها به سر رسیده‌اند و افراد حاضر در این جمع واقفند که من به چه چیزی وفادارم؛‌ هیچ‌گاه تزلزلی در آن ایجاد نشده است. ما در کنار دوستان و متحدان‌مان می‌مانیم و با خصومتی مقابله خواهیم کرد که همه ما را تهدید می‌کند.»

 

ترامپ با تکرار ادعاهای پیشین در خصوص تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای و با اشاره به چهار دور مذاکرات غیرمستقیم میان دو کشور، اظهار داشت: «من می‌خواهم با ایران توافق کنم. می‌خواهم اگر امکانش باشد، کاری انجام بدهم اما برای این کار، (ایران) باید فعالیت‌های خود در منطقه را متوقف و مهم‌تر از همه، برای همیشه و به‌صورت راستی‌آزمایی‌شده، تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای را متوقف کند. آن‌ها نمی‌توانند یک سلاح هسته‌ای داشته باشند. فکر نمی‌کنم کسی در این جمع نیز بگوید که می‌توانند داشته باشند. از تمام کشورها می‌خواهیم از تحریم‌هایی که علیه ایران وضع کرده‌ایم، حمایت کنند.»

 

او با دعوت کشورها به رعایت تحریم‌های آمریکا علیه ایران، ادامه داد: «قویاً از تمامی کشورها می‌خواهم به ما در  اجرای کامل تحریم‌هایی که به تازگی علیه ایران اعمال کرده‌ایم، کمک کنند. ما همچنین تحریم‌های ثانویه‌ای اعمال کرده‌ایم که در برخی موارد تاثیر بدتری دارند.» او با تکرار ادعای دست داشتن ایران در حمله ۷ اکتبر و با دفاع از سیاست فشار حداکثری، بار دیگر گفت که ایران در زمان او ورشکسته بود و پولی برای حمایت از حماس و حزب‌الله نداشت.

ترامپ در ریاض، سخنرانی مهمی در مجمع سرمایه‌گذاری سعودی – آمریکایی ایراد کرد که بخشی از آن به ایران ارتباط داشت؛ اظهاراتی که در سطح مقامات سیاسی و عموم مردم واکنش‌برانگیز شد. برخی از مردم در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص ایکس (توئیتر) نوشتند که از شنیدن صحبت‌های ترامپ ناراحت شدند. رئیس‌جمهور آمریکا در صحبت‌های خود، ترکیبی از تحقیر و حرف‌های تکراری پیشین را به کار برد. او بار دیگر از این فرصت استفاده و بایدن را به خاطر راحت گرفتن به جمهوری اسلامی مورد انتقاد قرار داد و مدعی شد که او باعث شد ایران به منابع مالی دسترسی پیدا کند و حماس را برای انجام حمله ۷ اکتبر تامین مالی کند. او سپس با خطاب قرار دادن ولیعهد عربستان گفت: «درحالی که شما درحال ساخت آسمان‌خراش هستید، ساختمان‌های تهران درحال ویران شدن هستند.»

 

ترامپ سپس به جای تهدیدهای پیشین مبنی بر توافق با بمباران، این بار توافق یا فشار حداکثری عظیم را مطرح کرد و مدعی شد: «من می‌خواهم با ایران توافق کنم. اگر بتوانم بسیار خوشحال خواهم شد، اگر این توافق باعث شود منطقه شما و جهان جای امن‌تری شود. اما اگر آن‌ها شاخه زیتون را رد کنند، ما چاره‌ای نخواهیم داشت جز اعمال فشار حداکثری عظیم، رساندن صادرات نفت ایران به صفر و هر اقدام لازم برای جلوگیری از دستیابی آنان به سلاح هسته‌ای.»

 

ترامپ ادعاهایی نیز درباره خلیج فارس مطرح کرد از جمله اینکه ایران می‌خواست نام آن را عوض کند! اما آن عبارت جعلی را به کار نبرد. او همچنین گفت که به دشمنی دائمی اعتقادی ندارد.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور دیروز در کرمانشاه به سخنان دونالد ترامپ در ریاض واکنش نشان داد و گفت: «او ایرانیان را نشناخته و نمی‌داند غیرت و جوانمردی و گذشت مردم ما چگونه است.»

 

پزشکیان پرسید: «ما خطرناکیم یا شمایی که آمدید بمب و موشک به کشورهای منطقه بفروشید؟ ما یا شما که 60هزار زن و کودک را در یک سال در غزه نابود کردید؟ ما آب‌ونان را بر مظلومان بستیم یا شما؟ ما را می‌ترسانید؟ ما این مملکت را آباد خواهیم کرد و با قدرت آن را خواهیم ساخت.»

 

پزشکیان گفت:«طولی نخواهد کشید که مشکلات آب و برق و گاز را هم حل می‌کنیم.»

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس که برای شرکت در نوزدهمین کنفرانس بین‌المجالس کشورهای اسلامی به جاکارتا، اندونزی سفر کرده بود، ریشه آشوب در منطقه غرب آسیا را حمایت‌های رژیم آمریکا از مافیای صهیونیستی برشمرد و گفت: «در مقابل این اشغال و جنایت، مردم منطقه به مقاومت روی آورده‌اند.» قالیباف با بیان اینکه اظهارات شب گذشته رئیس‌جمهور آمریکا نشان داد که او در توهم به سر می‌برد، یادآور شد: «به او توصیه می‌کنیم که چشمان خود را باز کند و این واقعیت روشن را ببیند که جایگاه مقاومت در قلوب مردم است. در باور مردم به مقاومت همین بس که مقاومت فلسطین در آخرین نظرسنجی از مردم غزه و کرانه باختری، پس از یک سال و نیم بمباران، با فاصله‌ای زیاد همچنان محبوبیت حداکثری دارد.»

 

رئیس مجلس ادامه داد: «رئیس‌جمهور آمریکا بجای اینکه نگران وضعیت داخلی ایران باشد به فکر این باشد که رکورددار بیشترین کاهش محبوبیت یک رئیس‌جمهور در آمریکا شده است. مردم ایران نقش رژیم آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، حمایت آمریکا از صدام بعثی در ۸سال حمله به ایران، هدف قراردادن هواپیمای مسافربری بر فراز خلیج فارس، ترور سردار ملی ایران (شهید سلیمانی) در مبارزه با ترویسم داعش و ده‌ها جنایت دیگر را فراموش نخواهد کرد.»

سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه در حاشیه جلسه چهارشنبه هیئت دولت در جمع خبرنگاران به این اظهارات پاسخ داد. او گفت: «اظهارات رئیس‌جمهور آمریکا را دیشب شنیدم، متاسفانه یک دیدگاه فریبکارانه بیان شد.   این آمریکا بوده که از طریق تحریم‌های خودش در طول چهل و چند سال گذشته و با فشارهای خودش و با تهدیدات نظامی و غیرنظامی جلوی پیشرفت ملت ایران را گرفته است؛ آن کسی که عامل مشکلات اقتصادی هست آمریکا و سیاست‌های استکباری است که بر مردم ایران تحمیل کرده است. اینکه آمریکا تهدیدهای اسرائیل و تمامی جنایات اسرائیل در منطقه را نادیده می‌گیرد و می‌خواهد ایران را به عنوان تهدید معرفی بکند؛ یک فریبکاری محض هست و عوض کردن جای تهدیدات هست. چه کسی ۶۰ هزار تن انسان را در غزه کشته؟ چه کسی این همه تخریب به بار آورده، چه کسی به مناطق پیرامونی فلسطین حمله کرده؟ همه این‌ها نادیده گرفته می‌شود.»

 

او ادامه داد: «سفر من به قطر و عربستان در راستای مذاکرات ایران و آمریکا بود. کشورهای منطقه را به طور مرتب در جریان مذاکرات قرار می‌دهیم. بسیار علاقه‌مندیم یک تفاهم منطقه‌ای صورت گیرد.»

صحبت‌های ترامپ در ریاض، برخلاف هفته گذشته که گفته شده بود قصد دارد نام خلیج فارس را به‌زعم خود تغییر دهد، واکنش یکپارچه‌ای ایجاد نکرد. در فضای توئیتر فارسی، کاربران چند دسته شدند. بخشی از آن‌ها با انتشار تصاویری از پیشرفت‌های ایران در برخی بخش‌ها، نسبت به این موضوع واکنش نشان دادند. برخی دیگر، تصاویری از ساختمان‌های منطقه اتوبان مدرس و بلوار آفریقا مناطق دیگر تهران را منتشر کردند که پاسخی به صحبت‌های ترامپ بود. عده‌ای از کاربران شناخته‌ شده مسعود پزشکیان را مورد انتقاد قرار دادند که با قطعی برق «آبروی ایران را برده است.» 

قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه در وزارت امور خارجه در تحلیل اظهارات ترامپ در این سفر، به هم‌میهن گفت: در مجموع می‌توان گفت صحبت‌های ترامپ در ریاض، به نسبت صحبت‌های قبلی او که دوگانه توافق یا بمباران را مطرح می‌کرد، نرم‌تر بود اما بحث‌هایش را از جهاتی دیگر توسعه داد. به نظر می‌رسد که این بار آمریکا فقط توافق هسته‌ای را مد نظر ندارد و دنبال توافق جامع است که البته از قبل هم قابل پیش‌بینی بود. بخشی از صحبت‌هایش هم برای تحقیر حکومت در ایران بود که وضعیت اقتصادی عربستان و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را با وضعیت ایران مقایسه کرد. این‌ها مسائلی قابل بحث است که نمی‌دانم مسئولین ما چگونه می‌خواهند به آن پاسخ دهند. تحولات در خاورمیانه تغییر کرده است. بحث مسئله سوریه و تغییراتی که آنجا به وجود آمد نیز هست. موضوع برقراری ارتباط میان سوریه و اسرائیل به میان آمده و بحث احتمال پیوستن عربستان به پیمان ابراهیم نیز مطرح می‌شود. تمام این‌ها مسائلی هستند که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر امنیت ملی ما تاثیر می‌گذارد.»

 

محبعلی درباره اینکه آیا طرح مسائل منطقه‌ای مانعی بر سر مذاکرات ایران و آمریکا ایجاد می‌کند؟ اظهار داشت: «آمریکایی‌ها قبلاً هم گفته‌اند که پس از مسئله هسته‌ای می‌خواهند درباره مسائل دیگر با ایران گفت‌وگو کنند. عربستان و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز از آن‌ها می‌خواهند که بحث توافق هسته‌ای فقط منحصر به بحث هسته‌ای نباشد و شامل موشکی و سیاست خاورمیانه‌ای ایران هم بشود. اسرائیلی‌ها هم همین را می‌خواهند. احتمالاً این بار جمهوری اسلامی باید به توافق جامع فکر کند. چراکه توافق جامع به نفع ایران نیز هست. توافق هسته‌ای ممکن است رخ دهد و تحریم‌های هسته‌ای را بردارند. اما تحریم‌های ایران که فقط هسته‌ای نیست.

 

تحریم‌های ایران – چه تحریم‌های کنگره و چه تحریم‌های دولت آمریکا – موضوعات مختلفی از موشکی،‌ تروریسم و حقوق بشر را در بر می‌گیرد که هسته‌ای بخشی از آن است. تمام این تحریم‌ها به هم پیوسته هستند. تحریم هسته‌ای برداشته شود، تحریم‌های مربوط به حمایت از حزب‌الله و انصارالله سر جای خود هستند. در عمل، با رفع تحریم‌های هسته‌ای اتفاق ویژه‌ای رخ نمی‌دهد. این بار باید به حل و فصل کلی مسائل با آمریکا فکر کرد. بعید می‌دانم حل و فصل جزئی و موردی مسائل با آمریکا به درد بخورد. باید به مذاکره جامع و یک معاهده با آمریکا برسیم که مسائل ایران را یک‌باره حل کند.» 

رحمن قهرمانپور، تحلیلگر ارشد سیاست خارجی نیز درباره صحبت‌های ترامپ و مخاطب قرار دادن مردم در جریان آن سخنرانی به هم‌میهن گفت: «آنچه در ریاض رخ داد به نظر من غیرمنتظره بود. چراکه معمولاً رؤسای‌جمهور آمریکا حداقل از زمان اوباما به این سو، اینقدر صریح درباره مسائل داخلی ایران صحبت و موضع‌گیری نمی‌کردند. معمولاً احتیاط می‌کردند. اما می‌توان آنچه ترامپ گفت را در چارچوب همان دیپلماسی اجبار و فشاری که بر ایران می‌آورند، تحلیل کرد. یعنی کنار فشار اقتصادی و تهدیدات نظامی، فشار سیاسی از این جنس را نیز آغاز کردند. او گفت عربستان صحرا را سرسبز و ایران سرزمین خود را بیابان کرده است و با لحنی خیلی عامیانه، به نوعی مردم ایران را خطاب قرار داد. در حالی که قبلاً بیشتر حکومت را مخاطب قرار می‌داد که فلان کار را باید بکنیم و فلان کار را نباید بکنیم. کمی محتاطانه می‌شود گفت که اگر این روند ادامه پیدا کند، احتمالاً بر اساس آنچه اندیشکده‌های دست راستی آمریکا  نوشته بودند، نوعی فشار همه‌جانبه در دستور کار آن‌ها قرار گرفته است.» 

 

او درباره محوریت داشتن مسئله منطقه در صحبت‌های ترامپ نیز اظهار داشت: «ترامپ همواره به این متهم بود که طرح مشخص و روشنی برای منطقه خاورمیانه ندارد یا اینکه طرح‌های او قابل پیاده‌سازی نیست.  به نظرم صحبت‌های او به خصوص در عربستان این پیام را می‌داد که می‌خواهد بگوید طرح روشنی برای منطقه دارد که محوریتش بحث توسعه اقتصادی به‌خصوص در حوزه فناوری، با تکیه بر سه کشور عربستان، امارات و قطر است. نکته بعدی اینکه کشورهای منطقه برخلاف دوران مذاکرات برجام، خیلی مخالف توافق نیستند یا حتی اگر خیلی هم موافق نباشند، مخالف هم نیستند. بنابراین، صحبت کردن ترامپ درباره منطقه و اینکه سهم کمتری را به بحث هسته‌ای اختصاص داد، شاید به این خاطر بود که خیلی روی این مسائل اختلافی مانور ندهد و سعی کرد از این مسئله عبور کند.» 

 

قهرمانپور درباره ادعاهای ترامپ راجع به سیاست‌های منطقه‌ای ایران و پررنگ بودن آن در اظهاراتش گفت: «این را هم باید ذیل همان دیپلماسی اجبار تعریف کنیم. یعنی ترامپ بعضی مفاهیم را کنار هم می‌چیند که در نهایت به هدف خود برسد. مثلاً می‌گوید ایران این کارها را می‌کند، از فلان گروه‌ها حمایت می‌کند و یک تهدید است، پس نباید سلاح هسته‌ای داشته باشد. یعنی آن فشاری که می‌خواهد بیاورد را از این مسیر توجیه می‌کند که بگوید من در حال مهار کردن تهدیدهای ایران هستم. چنین مسئله‌ای برای او کاربرد دارد چراکه برای اسرائیل و کشورهای عربی منطقه به‌خصوص عربستان بسیار مهم است.»