خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: میدان فردوسی در قلب تهران را غالباً با مجسمه بزرگ ایستاده او می‌شناسیم، اما اینکه این میدان کی به وجود می‌آید و از چه زمانی نام فردوسی روی این میدان و خیابان جنوبی آن گذاشته می‌شود را شاید کسی نداند. به این خاطر حمیدرضا حسینی دانش‌آموخته تاریخ و پژوهشگر و نویسنده در حوزه تهران، در گفتگویی تاریخچه این میدان و نامگذاری آن را توضیح می‌دهد:
*چه زمانی تصمیم به ساخت میدانی به نام فردوسی گرفته شد و چرا؟
میدان فردوسی چند دهه بعد از خیابان فردوسی ساخته شد. سابقه شکل‌گیری خیابان فردوسی بازمی گردد به سال ۱۲۸۴ قمری / ۱۲۴۶ خورشیدی، یعنی بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار که با تخریب حصار صفوی تهران، شهر را گسترش دادند و مرز شمالی تهران از خیابان‌های امیرکبیر و امام خمینی امروزی و میدان توپخانه تا خیابان انقلاب امروزی پیش آمد.
برپایه گزارشی که در روزنامه دولت علیه ایران از کلنگ زنی طرح توسعه تهران توسط ناصرالدین‌شاه منتشر شده، می‌توانیم حدس بزنیم که به احتمال زیاد محل کلنگ زنی جایی در میدان فردوسی امروزی بوده که در آن زمان بخشی از صحرای وسیع شمال تهران بود.
*پس باید بپرسم خیابان فردوسی چه وقت ساخته شد؟
خیابان فردوسی امروزی بعد از اجرای آن طرح شکل گرفت و یکی از خیابان‌های محله اعیان‌نشین و تازه‌ساز دولت بود. بخش‌های مختلف این خیابان حد فاصل میدان توپخانه تا میدان فردوسی امروزی با نام‌های مختلفی شامل خیابان علاءالدوله، خیابان امین‌السلطان، خیابان باغ ایلخانی و خیابان سفرا خوانده می‌شد. برای مثال، به آن بخش از خیابان که سفارتخانه‌های آلمان، عثمانی و انگلیس قرار گرفته بود، خیابان سُفرا می‌گفتند. اما بعداً تمام خیابان به نام علاءالدوله خوانده شد.
به‌مناسبت جشن هزاره فردوسی، شهرداری آن را گسترش دادو به میدان امروزی فردوسی رساند.
(عکس از مجموعه کارت پستالهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است)
بنابراین خیابان فردوسی در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده است. بعدها در دوره رضاشاه خیابان‌های جدیدی را در تهران احداث و اغلب خیابان‌های اصلی دوره قاجار را تعریض کردند. خیابان علاءالدوله هم از جمله خیابان‌هایی بود که برای سهولت رفت و آمد و خصوصاً برای عبور و مرور ماشین‌ها تعریض شد و چون دولت تصمیم گرفته بود که به منظور تجلیل از شاعران بزرگ پارسی‌گوی، خیابان‌ها یا میدان‌هایی را به نام آنان کند، این خیابان نیز نام فردوسی را به خود گرفت.
*نامگذاری خیابان‌ها به اسم شُعرای دیگر هم در همین زمان بود؟
بله، به همین ترتیب خیابان‌هایی به‌نام حافظ، سعدی، مولوی، خیام و ناصرخسرو نامگذاری شد.
*چه مکان‌های تاریخی و سیاسی و فرهنگی مهمی در این میدان و خیابان وجود دارد؟
تعریض خیابان علاءالدوله باعث شد که بخشی از بدنه و ساختمان‌های دو سوی خیابان تخریب شود و البته بناهای ارزشمندی نیز در این خیابان شکل گرفت که از جمله آن می‌توان به ساختمان پس‌انداز ملی اشاره کرد که امروز جایگاه موزه بانک ملی است. خیلی از بناهای دیگر خیابان فردوسی نیز، هرچند که ممکن است از نظر معماری جلب توجه نکنند، اما به سبب اینکه در دهه‌های ۱۳۲۰ و پس از آن دفتر احزاب سیاسی و مطبوعات بوده‌اند، حائز اهمیت هستند. از جمله ساختمان‌های مربوط به روزنامه کیهان. سه سفارت ترکیه، آلمان و انگلیس نیز از مکان‌های تاریخی مهم در خیابان فردوسی هستند، منتها ساختمان دوتای اولی نوسازی شده‌اند اما ساختمان‌های قاجاری سفارت انگلیس همچنان حفظ شده است. جالب است بگویم این سفارتخانه همان‌جایی است که در جریان جنبش مشروطه، هزاران نفر از مردم تهران در آن بست نشستند و خواهان برقراری نظام مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی شدند.
*پس میدان و خیابان فردوسی همزمان ساخته نشدند، میدان فردوسی چطور شکل گرفت؟
یک کار دیگری که در دوره پهلوی اول انجام گرفت، پر کردن خندق دوره ناصری و گسترش شهر بود. خندق شمالی تهران منطبق با خیابان انقلاب امروزی بود. در واقع، خیابان انقلاب پس از پر کردن خندق شمالی تهران شکل گرفت. بعد آمدند خیابان دیگری به‌نام خیابان فیشرآباد در امتداد خیابان فردوسی احداث کردند، که همین خیابان سپهبد قرنی امروزی است. چنان که می‌دانیم میدان فردوسی در تقاطع خیابان‌های انقلاب، فردوسی و سپهبد قرنی قرار گرفته است. این میدان نیز از میدان‌هایی است که در دوره پهلوی اول ساخته شد و از همان آغاز نام فردوسی را بر آن نهادند.
*از اول به همین شکل بود؟ و این مجسمه داخل میدان نصب شد؟
خوشبختانه عکس‌های قابل توجهی از میدان فردوسی در دوره پهلوی اول و پس از آن در اختیار داریم که سیر تحول میدان و ساختمان‌های پیرامون آن را نشان می‌دهند. از جمله اینکه مجسمه فردوسی در مرکز این میدان چند بار عوض شده است. نخستین مجسمه فردوسی در سال ۱۳۲۴ میدان فردوسی نصب شد. این مجسمه، اثر رأس بهادر ماترا، هنرمند هندی و هدیه پارسیان هند به ایرانیان بود. از آن‌جا که مجسمه مذکور به حالت نشسته طراحی شده بود، تناسبی با میدان فردوسی نداشت و چند سال بعد به مقابل دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد.
مجسمه دوم در سال ۱۳۳۸ در میدان نصب شد و در سال ۱۳۵۰ جای خود را به مجسمه کنونی داد. مجسمه سوم توسط استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شده که هنوز در جای خود باقی است.
