الهه جعفرزاده: منطقه خراسان رضوی، به‌ویژه نواحی اطراف نیشابور، تربت حیدریه و کاشمر، به دلیل قرارگیری بر روی چندین گسل فعال، در معرض خطر بالای زمین‌لرزه‌های بزرگ با بزرگای بیش از ۷ قرار دارد. مهدی زارع، استاد پژوهشکده بینالمللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در تحلیلی دقیق با بررسی گسل‌های فعال این منطقه و تاریخچه لرزه‌خیزی آن، هشدار می‌دهد که تمرکز جمعیتی بی‌سابقه در این شهرها، ریسک خسارات جانی و مالی را به‌شدت افزایش داده است.
او به خبرآنلاین می‌گوید: «منطقه اطراف نیشابور، تربت حیدریه و کاشمر در خراسان رضوی، تحت تأثیر چندین گسل فعال است که قادر به ایجاد یک زلزله اصلی با بزرگای بیش از ۷ هستند. سامانه گسله درونه به ویژه گسل‌های درونه شرقی به طول حدود ۱۶۰ کیلومتر و درونه مرکزی به طول حدود ۱۴۰ کیلومتر در محدوده تربت حیدریه به هم می رسند. هر دو گسل توانایی ایجاد زمین‌لرزه‌های با بزرگای ۷ یا بزرگتر را دارند. از سوی دیگر زمین‌لرزه ۱۳۳۶م خواف به احتمال به گسیختگی همین گسل درونه شرقی مربوط بوده است. از زمان همان زمین‌لرزه تا کنون یک نبود لرزه‌ای برای زلزله با بزرگای ۷.۰ یا بزرگتر روی گسل درونه شرقی وجد دارد.»
گسل‌های کلیدی نیشابور و مشهد
گسل‌های کشف‌رود، توس، بینالود و نیشابور به دلیل نزدیکی به مناطق پرجمعیت، پتانسیل بالایی برای ایجاد خسارات دارند.
زارع در این‌باره عنوان می‌کند: «مهم‌ترین گسل‌های دیگر که پتانسیل زمین‌لرزه با بزرگای ۷.۰ در این ناحیه دارند گسل‌های کشف رود و توس و گسل بینالود در راستای شمال غربی-جنوب شرقی در نزدیکی مشهد و نیشابور است. از سوی دیگر زمین‌لرزه سفید سنگ فریمان در ۱۶ فروردین ۱۳۹۶ با بزرگای ۶.۱ بود که موجب دو نفر کشته شد. این گسل‌ها به دلیل نزدیکی به منطقه پرجمعیتی مانند تربت حیدریه در هر زمین‌لرزه بعدی می‌توانند مورد توجه باشند.»
تاریخچه زلزله‌های نیشابور
این زلزله‌شناس با مرور تاریخچه لرزه‌خیزی نیشابور، به زمین‌لرزه‌های تاریخی این منطقه و ویرانی‌های گسترده آن‌ها اشاره می‌کند: «گسل نیشابور در مجاورت نیشابور و در جنوب مشهد، توان لرزه‌زایی با بزرگای ۶.۵ تا ۷.۰ دارد. این گسل با راستای شمال باختری-جنوب خاوری به طول ۷۴ کیلومتر به احتمال فراوان در زمین‌لرزه‌های ۱۲۷۰ و ۱۴۰۵ میلادی با گسیختگی سطحی همراه بوده است به گونه‌ای که در زلزله سال ۱۲۰۹ میلادی بخش نیشابور از شهر نیشابور در باختر تا روستای دانه در خاور (جنوب خاوری نیشابور در بخش زبرخان) کاملا ویران شده است ضمن آنکه و در زمین‌لرزه ۱۳۸۹ میلادی در کوه‌های بینالود سبب ویرانی تعداد زیادی روستا شده است.»
او اضافه می‌کند: «در محدوده نیشابور احتمالا زلزله‌هایی در سال‌های ۱۱۱۵م ۱۱۴۵م ۱۲۰۹ م و احتمالا ۱۲۲۲م و ۱۲۵۱م و ۱۲۷۰ م و به ویژه زلزله های مهم ۱۳۸۹ م و ۱۴۰۵م در دوره تیموری که بزرگای آن بین ۷ تا ۷.۵ برآورد شده رخ داده اند. ضمنا در ۸۵۶ میلادی احتمالا در زلزله قومس –دامغان– ویرانی‌ها تا نیشابور گسترده بوده است.»
ویرانی گسترده در پی زلزله و حملات مغول/ تخریب شادیاخ و بازسازی نیشابور
زلزله‌های تاریخی همراه با رویدادهایی مانند حمله مغول، به تخریب بخش‌های مهمی از نیشابور منجر شده است و به گفته زارع «شادیاخ در تاریخ یک چهارم یا بخشی از منطقه شهری نیشابور بوده که در این رویدادهای لرزه‌ای تخریب شده است. تخریب ناشی از زلزله، همراه با رویدادهایی مانند حمله مغول در سال ۱۲۲۱، به زوال و ویرانی‌های متعدد شهر در گذر سده ها قرن‌ها انجامید. شهر جدید نیشابور بعداً در دوره‌های ایلخانی و تیموری در شمال و احتمالاً غرب مناطق ویران مرکزی شادیاخ تأسیس شد.»
زمین‌لرزه‌های منطقه لوت و خسارات ناشی از آن
زارع با اشاره به زمین‌لرزه‌های مرگبار منطقه لوت که نشان‌دهنده پتانسیل لرزه‌خیزی بالای این ناحیه است، اذعان می‌کند: «در ناحیه لوت در ۹ و ۱۰ شهریور ۱۳۴۷ زمین‌لرزه‌های دشت بیاض و فرودس با بزرگاهای به ترتیب ۷.۲ و ۶.۷ موجب حدود ۱۲هزار کشته شدند. همچنین زمین‌لرزه در ۲۳ آبان ۱۳۵۸ با بزرگای ۶.۶ در کوریزان-خواف و ۸ آذر ۱۳۵۸ در کولی بنیاباد با بزرگای ۷.۱ خسارات عمده‌ای در مرکز منطقه لوت وارد کرد. در در زلزله های ۲۶ دیماه ۱۳۵۷ مژن آباد با بزرگای ۶.۸ و ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۶ در زلزله اردکول قائن با بزرگای ۷.۲ نیز خسارات گسترده‌ای در شرق لوت وارد شد.»
ریسک بالای زلزله در آینده/ منطقه خراسان، در معرض خطر جدی
تمرکز جمعیتی بی‌سابقه در شهرهای نیشابور، تربت حیدریه و مشهد، ریسک زلزله‌های آینده را به‌شدت افزایش داده است.
در این خصوص، زارع تأکید می‌کند: «منطقه خراسان، به ویژه اطراف نیشابور، تربت حیدریه و کاشمر، در معرض خطر بالای وقوع یک زلزله بزرگ در دهه‌های آینده است. الگوهای تاریخی و لرزه‌خیزی اخیر نشان می‌دهد که رخداد های بعدی می‌توانند مانند زلزله های گذشته شدید باشند. فقط باید توجه نمود که در گذشته تاریخی منطقه هیچگاه چنین تمرکزهای جمعیتی مهمی در نیشابور و مشهد و تربت حیدریه وجود نداشته است. چنین تمرکزهایی با حدود ۵ میلیون نفر جمعیت در مشهد، حدود ۵۰۰ هزار نفر در نیشابور و حدود ۲۵۰ هزار نفر در تربت حیدریه ریسک بالایی را نشان می دهد که هیچگاه در تاریخ برای چنین تمرکزهای جمعیتی سابقه نداشته است.»
۴۷۲۳۲
