به گزارش همشهری آنلاین، تازه‌ترین گزارش سازمان ملل متحد با عنوان «توسعه انسانی ۲۰۲۵، مسئله انتخاب، مردم و امکانات در عصر هوش مصنوعی» تصویری دقیق از وضعیت کشورهای جهان در مسیر پیشرفت انسانی ارائه داده است. ایران نیز به‌عنوان یکی از کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی بالا در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است.
جالب‌ترین نکته این است که ایران توانسته دومین اقتصاد بزرگ جهان، چین را در زمینه توسعه انسانی پشت‌سر بگذارد. چین که در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۴جهانی قرار داشت، در سال ۲۰۲۳ به رتبه ۷۸نزول کرده است. این تغییرات نشان‌دهنده پیشرفت‌های ملموس ایران در زمینه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی است.
در گزارش سازمان ملل، کشورهای جهان از نظر میزان توسعه انسانی به چهار گروه تقسیم‌بندی شده‌اند که عبارتند از کشورهای دارای توسعه انسانی بسیار بالا که ۷۴کشور را شامل می‌شوند، کشورهای دارای توسعه انسانی بالا که ۵۰کشور را شامل می‌شوند، کشورهای دارای توسعه انسانی متوسط که ۴۳کشور را شامل می‌شوند و کشورهای دارای توسعه انسانی پایین که ۲۶کشور را شامل می‌شوند. ایران با آخرین کشور در گروه نخست یعنی گروه کشورهای دارای توسعه انسانی بسیار بالا تنها یک پله فاصله دارد.
این گزارش به وضوح نشان می‌دهد که ایران با وجود چالش‌های اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی، توانسته است در حوزه‌های توسعه انسانی پیشرفت‌هایی داشته باشد و به گروه کشورهای توسعه‌یافته نزدیک شود.
براساس داده‌های این گزارش، ایران با کسب نمره ۰.۷۹۹ در شاخص توسعه انسانی (HDI)، در جایگاه ۷۵ جهان قرار دارد و در گروه کشورهایی با «توسعه انسانی بالا» دسته‌بندی شده است. این جایگاه نسبت به سال‌های گذشته تقریباً ثابت باقی مانده، اما با چالش‌هایی در زمینه نابرابری، آموزش و درآمد روبه‌روست.
رشد متوقف‌شده پس از سال‌های جهش
شاخص توسعه انسانی ایران از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ روندی رو به رشد داشت و از عدد ۰.۷۷۵ به ۰.۷۹۹ رسید. اما از سال ۲۰۱۹ تاکنون این روند متوقف شده است. مطابق گزارش، ایران در سال ۲۰۲۳ نیز همان امتیاز ۰.۷۹۹ را حفظ کرده، بدون اینکه شاهد جهش قابل‌توجهی باشد.
کارشناسان گزارش این ایستایی را نتیجه ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی می‌دانند. تحریم‌های اقتصادی، رکود داخلی، همه‌گیری کرونا و ضعف سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انسانی ازجمله موانعی هستند که حرکت ایران در مسیر توسعه را کند کرده‌اند.
نابرابری جنسیتی؛ چالشی پایدار
گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که شاخص نابرابری جنسیتی (GII) در ایران عدد ۰.۴۸۲ را نشان می‌دهد، که ایران را در رتبه ۱۲۳ جهان قرار می‌دهد. این شاخص نشان می‌دهد که ایران در زمینه عدالت جنسیتی، مخصوصاً در بازار کار و مشارکت سیاسی، با چالش‌های بزرگی مواجه است.
به‌طور مثال طبق این گزارش سهم زنان از کرسی‌های مجلس فقط ۵.۶درصد و نرخ مشارکت اقتصادی زیان در ایران ۱۳.۶درصد است درحالی‌که سهم مردان ۶۷.۵درصد است.
طبق این گزارش همچنین مرگ‌ومیر مادران در هر ۱۰۰هزار تولد، ۲۶.۲مورد گزارش شده است.
طبق گزارش سازمان ملل یکی از جدی‌ترین موانع توسعه در ایران شکاف جنسیتی است که نیاز به سیاستگذاری‌های جدی و جامعی دارد.
آموزش، دستاوردهای نسبی، اما نیازمند بازنگری
در حوزه آموزش، ایران وضعیت نسبتاً مناسبی دارد. طبق آمارهای سازمان مللی سیستم آموزشی ایران توانسته در گسترش پوشش تحصیلی موفق عمل کند.
با این حال، این گزارش تأکید می‌کند که تمرکز صرف بر افزایش سال‌های تحصیل، بدون ارتقای کیفیت آموزش، کافی نیست. در عصر هوش مصنوعی، مهارت‌هایی نظیر تفکر انتقادی، خلاقیت، سواد دیجیتال و قدرت یادگیری مستقل باید در مرکز برنامه‌های آموزشی قرار گیرند.
درآمد سرانه؛ نقطه‌ضعف اصلی
یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف ایران در گزارش امسال، درآمد سرانه (براساس قدرت خرید) است. این عدد برای ایران ۱۶.۰۹۶ دلار اعلام شده است؛ درحالی‌که کشورهای با شاخص توسعه مشابه، مانند مالزی یا ترکیه، ارقامی بین ۲۵ تا ۳۵ هزار دلار را ثبت کرده‌اند.
این شکاف درآمدی، که بخشی از آن به ساختار اقتصادی غیرمولد، وابستگی به منابع طبیعی، و بهره‌وری پایین بازمی‌گردد، سبب‌شده است که توسعه انسانی در ایران با فشارهای اقتصادی بر خانوارها همراه شود. این مسئله در شرایط تورم مزمن، نرخ بالای بیکاری جوانان و نوسانات شدید ارزی، تشدید شده است.
فناوری و هوش مصنوعی؛ فرصت بالقوه، اما نگران‌کننده
گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۵ بخش ویژه‌ای را به بررسی اثرات هوش مصنوعی بر زندگی مردم در کشورهای مختلف اختصاص داده است. هرچند در بخش آماری گزارشی از ایران به‌صورت خاص درباره هوش مصنوعی درج نشده است، اما نتایج منطقه‌ای نشان می‌دهد که کشورهای با شاخص توسعه انسانی بالا مانند ایران، انتظارات بالایی از استفاده هوش مصنوعی در حوزه‌های آموزش، سلامت و کار دارند.
در عین حال، چالش‌هایی مانند دسترسی نابرابر به فناوری، پایین‌بودن سواد دیجیتال در بخش‌هایی از جامعه، نبود سیاست‌های اخلاقی برای هوش مصنوعی و تمرکز قدرت در پلتفرم‌های خارجی سبب شده‌اند ایران در مسیر بهره‌گیری حداکثری از هوش مصنوعی با موانعی جدی مواجه باشد.
شکاف دیجیتال و نابرابری بین‌نسلی
این گزارش همچنین هشدار می‌دهد که شکاف دیجیتال در کشورهایی مانند ایران، به شکل‌گیری نابرابری‌های جدیدی دامن می‌زند. برای نمونه، نسل جوان بیش از دیگران در معرض آسیب‌های روانی ناشی از شبکه‌های اجتماعی و استفاده افراطی از موبایل و اینترنت قرار دارد. همزمان، بزرگ‌سالان و سالمندان احساس کنترل کمتری بر زندگی خود در عصر فناوری دارند.
این پدیده‌های اجتماعی، نیازمند نگاه چندبعدی هستند؛ نگاهی که آموزش، سیاست، خانواده و فناوری را در کنار هم ببیند.
چشم‌انداز آینده
گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۵ درباره ایران، تصویری چندوجهی ارائه می‌دهد. از یک سو طبق گزارش سازمان ملل ایران دستاوردهایی در زمینه آموزش، سلامت و دسترسی به خدمات اجتماعی داشته است اما از سوی دیگر با چالش‌های ساختاری در حوزه اقتصاد، نابرابری جنسیتی، درآمد و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مواجه است.
سازمان ملل توصیه می‌کند که ایران برای پیشبرد مسیر توسعه، باید در سه جبهه سرمایه‌گذاری کند. اول استفاده از اقتصاد مکملی مثلا استفاده از هوش مصنوعی برای افزایش توانمندی نیروی انسانی و نه جایگزین‌کردن آنها با هوش مصنوعی، دوم نوآوری هدفمند؛ یعنی هدایت تحقیقات و فناوری به‌سوی منافع اجتماعی و سوم توانمندسازی انسان‌ها از طریق آموزش مهارت‌های جدید، ارتقای سلامت روانی و گسترش سواد دیجیتال آنها.
طبق گزارش شاخص توسعه انسانی سازمان ملل، آینده توسعه ایران بیش از آنکه به فناوری وابسته باشد، به انتخاب‌های سیاستگذاران و مردم بستگی دارد.
