حوزه علمیه قم، که در سال 1301 شمسی به همت آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی احیا شد، در آستانه صدمین سالگرد تجدید حیات خود به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین مراکز علمی و دینی جهان اسلام می‌درخشد. این نهاد که ریشه در سنت‌های دیرین آموزش علوم دینی دارد، در طول یک قرن گذشته نه‌تنها به کانون پرورش عالمان و مبلغان شیعه تبدیل شده، بلکه نقشی بی‌بدیل در نشر معارف اهل بیت (ع)، تقویت وحدت اسلامی و هدایت فکری جوامع ایفا کرده است. به بهانه صدسالگی این حوزه، مروری بر تاریخچه پرفرازونشیب و دستاوردهای آن، گواهی بر جایگاه بی‌مانندش در تمدن اسلامی است.
به گزارش عصر ایران، ریشه‌های حوزه علمیه قم به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد، زمانی که قم به‌عنوان یکی از مراکز اولیه تشیع، میزبان علما و محدثان بود. با این حال، در دوره قاجار، این حوزه به دلیل مشکلات سیاسی و اقتصادی رو به افول گذاشت. در سال 1301، آیت‌الله حائری یزدی با دعوت علمای قم و با هدف احیای این سنت علمی، قدم به این شهر گذاشت و با سازمان‌دهی نظام آموزشی، تأسیس کتابخانه و جذب طلاب، بنیان حوزه‌ای مدرن و پویا را گذاشت. این احیا، نقطه عطفی بود که قم را بار دیگر به مرکز ثقل علوم دینی تشیع تبدیل کرد.
در دهه‌های اولیه، حوزه قم تحت رهبری آیت‌الله حائری و سپس آیت‌الله محمدتقی خوانساری و آیت‌الله صدر، به‌تدریج جایگاه خود را تثبیت کرد. اما دوره طلایی این حوزه با ورود آیت‌الله العظمی بروجردی در دهه 1320 آغاز شد. ایشان با اصلاح نظام آموزشی، تأسیس مراکز پژوهشی و تقویت روابط با دیگر مراکز دینی جهان اسلام، مانند الازهر مصر، حوزه قم را به نهادی بین‌المللی تبدیل کردند. آیت‌الله بروجردی با تأکید بر وحدت اسلامی و پرهیز از تفرقه، گفت‌وگوهای بین‌مذهبی را ترویج داد و بنیان‌های فکری وحدت شیعه و سنی را تقویت کرد. انتشار کتب فقهی و اصولی، مانند جامع احادیث الشیعه، از دستاوردهای این دوره بود که همچنان مرجعی برای پژوهشگران است.
دهه‌های 1340 و 1350 شاهد نقش‌آفرینی حوزه قم در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران بود. حضور شخصیت‌هایی مانند امام خمینی (ره) و آیت‌الله گلپایگانی، حوزه را به کانون مبارزه با استبداد و استعمار تبدیل کرد. امام خمینی با تدوین نظریه ولایت فقیه و تربیت شاگردانی انقلابی، زمینه‌ساز انقلابی شد که نه‌تنها ایران، بلکه جهان اسلام را تحت تأثیر قرار داد. سخنرانی‌های تاریخی ایشان در مدرسه فیضیه، که به قیام 15 خرداد 1342 منجر شد، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران بود. حوزه قم در این دوره، با تلفیق علم و عمل، نشان داد که می‌تواند فراتر از یک نهاد آموزشی، به‌عنوان موتور محرکه تحولات اجتماعی عمل کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1357، حوزه علمیه قم وارد مرحله جدیدی شد. تأسیس نهادهایی مانند جامعه المصطفی العالمیه و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، به این حوزه امکان داد تا دامنه نفوذ خود را به سطح جهانی گسترش دهد. جذب هزاران طلبه از کشورهای مختلف، از آفریقا و آسیا تا اروپا و آمریکا، قم را به مرکزی چندفرهنگی برای ترویج تشیع تبدیل کرد. این نهادها با انتشار کتب و مقالات علمی، برگزاری همایش‌های بین‌المللی و تربیت مبلغان، پیام اسلام ناب محمدی (ص) را به دورترین نقاط جهان رساندند. همچنین، تأسیس مراکز تخصصی در زمینه‌هایی مانند فقه، کلام، فلسفه و تفسیر، حوزه را به پیشتاز تولید علم دینی تبدیل کرد.
یکی از بارزترین ویژگی‌های حوزه قم در این صد سال، نقش آن در تقویت وحدت اسلامی بوده است. علمای این حوزه، از آیت‌الله بروجردی تا مراجع کنونی، همواره بر مشترکات میان شیعه و سنی تأکید کرده و از تفرقه پرهیز داده‌اند. فعالیت‌هایی مانند تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه در دوره آیت‌الله بروجردی و برگزاری کنفرانس‌های وحدت اسلامی، نمونه‌هایی از این تلاش‌هاست. این رویکرد، به‌ویژه در شرایط کنونی که افراط‌گرایی و تفرقه تهدیدی برای جهان اسلام است، اهمیتی مضاعف یافته است.
چالش‌هایی مانند جنگ‌ها، مشکلات اقتصادی و فشارهای سیاسی نتوانسته‌اند از پویایی حوزه قم بکاهند. این حوزه با تکیه بر استقلال خود، پشتوانه مردمی و تعهد به اصول اخلاقی اهل بیت (ع)، همواره راهکارهایی برای عبور از موانع یافته است. امروز، حوزه قم با هزاران طلبه، صدها استاد و ده‌ها مرکز پژوهشی، نه‌تنها میراث‌دار یک قرن تلاش علمی و معنوی، بلکه مشعل‌دار آینده‌ای روشن برای جهان تشیع است.
صدسالگی حوزه علمیه قم، فرصتی برای بزرگداشت دستاوردهای آن و بازاندیشی در مسئولیت‌هایش است. این حوزه، که از یک شهر کوچک به مرکزی جهانی برای علوم دینی تبدیل شده، همچنان می‌تواند با تربیت عالمان متعهد، تولید علم و ترویج گفت‌وگوی بین‌فرهنگی، راهگشای تمدن اسلامی باشد.
