همشهری آنلاین - گروه سیاسی: کشورهای خاورمیانه به توسعه منابع مختلف انرژی روی آورده‌اند. ترکیه در همسایگی ایران با پروژه بزرگ نیروگاه اتمی آق‌قویو در مسیر تبدیل شدن به یک بازیگر مهم در این حوزه قرار گرفته است. کشورهای دیگر منطقه، از جمله امارات متحده عربی و عربستان سعودی، نیز برنامه‌های خود را برای توسعه انرژی هسته‌ای پیش می‌برند. نقش شرکت روس‌اتم در نیروگاه‌سازی منطقه چیست؟ وضعیت انرژی هسته‌ای در کشورهای همسایه ایران چگونه است؟ چشم‌انداز تولید برق هسته‌ای در منطقه چیست؟
برنامه اتمی نیروگاهی ترکیه
ترکیه، با هدف کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و تامین برق پایدار برای اقتصاد رو به رشد خود، پروژه نیروگاه اتمی آق‌قویو را در استان مرسین آغاز کرده است. این نیروگاه، که اولین تاسیسات هسته‌ای ترکیه خواهد بود، با همکاری شرکت روس‌اتم روسیه در حال ساخت است. آق‌قویو شامل ۴ راکتور از نوع VVER-۱۲۰۰ با ظرفیت کل ۴۸۰۰ مگاوات است که قادر به تولید سالانه ۳۵ میلیارد کیلووات‌ساعت برق خواهد بود، معادل حدود ۱۰ درصد از مصرف برق کنونی ترکیه.
ساخت واحد اول این نیروگاه از سال ۲۰۱۸ آغاز شده و تاکنون بیش از ۹۰ درصد پیشرفت داشته است. بر اساس اعلام مقامات ترکیه، تولید آزمایش برق در واحد اول تا پایان سال ۲۰۲۵ آغاز خواهد شد. با این حال، تاخیر در تامین تجهیزات از سوی شرکت زیمنس انرژی، افتتاح این واحد را از اکتبر ۲۰۲۴ به سال ۲۰۲۵ موکول کرده است. این تاخیرها نشان‌دهنده چالش‌های مشترک در پروژه‌های هسته‌ای بزرگ‌مقیاس است.
ترکیه برنامه بلندمدتی برای توسعه انرژی هسته‌ای دارد و قصد دارد تا سال ۲۰۵۰ ظرفیت تولید برق هسته‌ای خود را به ۲۰ هزار مگاوات برساند. علاوه بر آق‌قویو، مذاکراتی برای ساخت نیروگاه‌های دیگر هم انجام شده است. در سال ۲۰۱۳، ترکیه قراردادی ۲۲ میلیارد دلاری با کنسرسیومی به رهبری ژاپن برای ساخت نیروگاه سینوپ امضا کرد، اما این پروژه به دلیل مشکلات مالی و فنی پیشرفت محدودی داشته است.
نقش روس‌اتم در پروژه‌های منطقه‌ای
شرکت روس‌اتم، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های صنعت هسته‌ای جهان، نقش محوری در توسعه برنامه‌های اتمی خاورمیانه ایفا می‌کند. این شرکت، علاوه بر آق‌قویو در ترکیه، پیمانکار اصلی نیروگاه اتمی بوشهر در ایران است. واحد اول نیروگاه بوشهر، با ظرفیت هزار مگاوات، از سال ۲۰۱۱ برق تولید می‌کند و تنها نیروگاه هسته‌ای فعال در ایران است. روس‌اتم همچنین در حال ساخت واحدهای دوم و سوم بوشهر با ظرفیت هر کدام هزار و ۵۷ مگاوات است که پیش‌بینی می‌شود به ترتیب در سال‌های ۲۰۲۷ و ۲۰۲۸ به بهره‌برداری برسند.
روس‌اتم به دلیل ارائه مدل تجاری جامع، شامل تامین مالی، فناوری پیشرفته، آموزش نیروی انسانی، و مدیریت سوخت و پسماند هسته‌ای، مورد توجه کشورهای منطقه قرار گرفته است. در پروژه آق‌قویو، سوخت هسته‌ای توسط روسیه تامین شده و پسماندهای اتمی به این کشور بازگردانده می‌شود، که نگرانی‌های زیست‌محیطی را کاهش می‌دهد. این مدل در مقایسه با سایر رقبا، مانند شرکت‌های غربی، برای کشورهای در حال توسعه جذاب‌تر است.
تاخیرهای پروژه‌های ترکیه و ایران
پروژه‌های آق‌قویو در ترکیه و بوشهر در ایران هر دو با تاخیرهایی مواجه بوده‌اند، اما دلایل و مقیاس این تاخیرها متفاوت است. نیروگاه بوشهر، که ابتدا در دهه ۱۹۷۰ توسط زیمنس آلمان آغاز شد، پس از انقلاب اسلامی متوقف شد و در دهه ۱۹۹۰ با همکاری روس‌اتم از سر گرفته شد. تکمیل واحد اول این نیروگاه بیش از ۳۵ سال طول کشید، که عمدتاً به دلیل تحریم‌ها، مسائل مالی، و پیچیدگی‌های فنی ناشی از تغییر فناوری بود.
در مقابل، پروژه آق‌قویو از سال ۲۰۱۸ پیشرفت سریعی داشته و انتظار می‌رود در کمتر از یک دهه به بهره‌برداری برسد. تاخیرهای آق‌قویو عمدتاً به مشکلات تامین تجهیزات و هماهنگی‌های بین‌المللی مربوط می‌شود. این تفاوت نشان‌دهنده بهبود در مدیریت پروژه‌های هسته‌ای توسط روس‌اتم و شرایط مساعدتر ترکیه در مقایسه با ایران است.
مهمترین خریداران نیروگاه‌های روسی
روس‌اتم به‌عنوان یکی از پیشروترین صادرکنندگان فناوری هسته‌ای، پروژه‌های متعددی در سطح جهان اجرا می‌کند. علاوه بر ایران و ترکیه، هند (نیروگاه کودانکولام با شش راکتور VVER-۱۰۰۰، که ۲ واحد آن فعال است)، چین (نیروگاه تیانوان با ۴ راکتور VVER، و پروژه‌های جدید در حال مذاکره)، مصر (نیروگاه الضبعه با چهار راکتور VVER-۱۲۰۰، با پیش‌بینی تکمیل تا سال ۲۰۳۰) و بنگلادش (نیروگاه روپپور با ۲ راکتور VVER-۱۲۰۰، در حال ساخت) مشتریان اصلی این شرکت هستند.
وضعیت انرژی هسته‌ای در همسایگان ایران
در میان همسایگان ایران، تنها ترکیه و امارات متحده عربی نیروگاه‌های هسته‌ای فعال یا در حال ساخت دارند:
امارات متحده عربی: نیروگاه براکه، با چهار راکتور APR-۱۴۰۰ ساخت کره جنوبی، از سال ۲۰۲۰ تولید برق را آغاز کرده است. این نیروگاه با ظرفیت ۵ هزار و ۶۰۰ مگاوات، بزرگ‌ترین تhسیسات هسته‌ای منطقه است و در سال ۲۰۲۳ بیش از ۳ برابر ایران برق هسته‌ای تولید کرد.
ارمنستان: نیروگاه متسامور، با یک راکتور قدیمی VVER-۴۴۰، تنها نیروگاه هسته‌ای فعال در قفقاز است، اما به دلیل فرسودگی، تولید محدودی دارد.
عراق، افغانستان، ترکمنستان، و پاکستان: هیچ‌کدام از این کشورها نیروگاه اتمی فعال یا در حال ساخت ندارند. پاکستان دارای راکتورهای هسته‌ای است، اما عمدتا برای مقاصد نظامی استفاده می‌شوند.
برنامه‌های عربستان سعودی و قطر
عربستان سعودی برنامه‌ای بلندپروازانه برای توسعه انرژی هسته‌ای دارد و قصد دارد تا سال ۲۰۴۰، ۲ نیروگاه اتمی با ظرفیت کل ۲ هزار و ۸۰۰ مگاوات بسازد. این کشور در حال مذاکره با شرکت‌هایی از آمریکا، روسیه، چین، و کره جنوبی است، اما هنوز قرارداد نهایی امضا نشده است. عربستان به دلیل نگرانی‌های بین‌المللی درباره مقاصد هسته‌ای خود، با محدودیت‌هایی مواجه است.
قطر در حال حاضر برنامه مشخصی برای ساخت نیروگاه اتمی ندارد، اما مطالعات اولیه برای استفاده از انرژی هسته‌ای در تولید برق و شیرین‌سازی آب را آغاز کرده است. این کشور بیشتر بر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه خورشیدی، تمرکز دارد.
دلایل انتخاب شرکای بین‌المللی
انتخاب شرکای بین‌المللی برای پروژه‌های هسته‌ای به عوامل متعددی بستگی دارد. نخست در بحث هزینه و تأمین مالی؛ روس‌اتم با ارائه بسته‌های مالی جذاب، از جمله وام‌های بلندمدت، برای کشورهایی مانند ترکیه و ایران مناسب است. در مقابل، کره جنوبی، همان‌طور که در پروژه براکه امارات دیده شد، به دلیل فناوری پیشرفته و زمان‌بندی دقیق پروژه‌ها انتخاب شد. دوم به علت ملاحظات سیاسی؛ ترکیه به دلیل روابط نزدیک با روسیه، روس‌اتم را انتخاب کرد، در حالی که امارات به دلیل روابط قوی با غرب و کره جنوبی، این کشور را ترجیح داد. و در نهایت تجربه و قابلیت اطمینان هم یکی دیگر از وجوه تمایز در قراردادهاست: روس‌اتم تجربه گسترده‌ای در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای دارد، اما کره جنوبی با موفقیت پروژه براکه، توانایی خود را در اجرای سریع و کارآمد پروژه‌ها نشان داد.
جایگاه انرژی هسته‌ای در مقابل انرژی‌های تجدیدپذیر
در حال حاضر، انرژی هسته‌ای در خاورمیانه نقش محدودی در مقایسه با سوخت‌های فسیلی و تجدیدپذیرها دارد. در ترکیه، برق هسته‌ای پس از تکمیل آق‌قویو حدود ۱۰ درصد از کل تولید برق را تشکیل خواهد داد، در حالی که انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه بادی و خورشیدی، در حال حاضر ۴۲ درصد از ظرفیت تولید برق این کشور را تامین می‌کنند. امارات نیز برنامه‌های گسترده‌ای برای توسعه انرژی خورشیدی دارد و نیروگاه خورشیدی نور ابوظبی، با ظرفیت هزار و ۲۰۰ مگاوات، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های جهان است.
عربستان سعودی و قطر نیز سرمایه‌گذاری‌های کلانی در انرژی‌های تجدیدپذیر انجام داده‌اند. عربستان قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ نیمی از برق خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کند. این روند نشان می‌دهد که انرژی هسته‌ای، اگرچه بخشی از سبد انرژی منطقه است، اما برنامه اصلی بسیاری از کشورها بر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر متمرکز است، به‌ویژه به دلیل هزینه کمتر و سرعت اجرای بالاتر.
انرژی هسته‌ای در خاورمیانه، با پروژه‌هایی مانند آق‌قویو در ترکیه و براکه در امارات، در حال گسترش است، اما هنوز در مراحل اولیه قرار دارد. ترکیه با همکاری روس‌اتم و امارات با فناوری کره‌ای، گام‌های بلندی در این مسیر برداشته‌اند، در حالی که عربستان و قطر در مراحل برنامه‌ریزی هستند. تاخیرهای پروژه‌های هسته‌ای، مشابه آنچه در ایران و ترکیه دیده شد، چالش‌های فنی و مالی این حوزه را نشان می‌دهد. با این حال، سرمایه‌گذاری‌های گسترده در انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه خورشیدی و بادی، بیانگر اولویت این منابع در استراتژی‌های انرژی منطقه است. انرژی هسته‌ای در آینده نزدیک مکمل مهمی خواهد بود، اما بعید است به برنامه اصلی تبدیل شود.
