همشهری آنلاین: پرسش آن است که کدام فعل را میتوان فعلی اخلاقی و کدام یک را غیر اخلاقی نامید؟ چه معیاری برای سنجش در دست داریم؟ فلسفه اخلاق وظیفهٔ پاسخ به این پرسشها و سوالاتی از این قبیل را بر عهده دارد در میان فلاسفه اخلاق نظرات گوناگونی در باب این که اخلاق چیست و معیار سنجش فعل اخلاقی کدام است وجود دارد. مهمترین این نظریات عبارتند از فایده گرایی، عاطفه گرایی، نتیجه گرایی، فضیلت گرایی و وظیفه گرایی.

این دیدگاه طرفداران فراوانی دارد و از محبوبیت بالایی برخوردار است. فایده گرایی همان طور که از عنوانش، پیداست اخلاق را بر پایه سود و فایده بنا می کند. ادعای اساسی فایده گرایان مبنی بر این است که عمل اخلاقی لاجرم باید حداکثر خوش بختی و رفاه را برای بیشترین افراد به ارمغان آورد خوشبختی را میتوان به معادلهایی همچون «لذت»، «شادی» و «کاهش رنج» نیز ترجمه کرد. در حقیقت هدف نهایی همان افزایش فایده است که به مثابۀ لذت و هم خانواده های آن نگریسته می شود. فایده گرایی انواع متعددی دارد که از میان آنها میتوان به فایده گرایی عمل محور و قاعده محور اشاره کرد.

تز اصلی فایده گرایان عمل محور آن است که در هر موقعیت عملی را میتوان اخلاقی تلقی کرد که در همان موقعیت حداکثر فایده را حاصل کند اما فایده گرایانی که بر اساس قاعده عمل میکنند اخلاقی بودن عمل را منوط به قواعدی میدانند که در بلندمدت بیشترین فایده را ایجاد میکند.

اکنون مثال زیر را در نظر بگیرید اگر شما راننده قطاری باشید که با سرعت بسیار بالا به سمت پنج نفر حرکت می کند، به نحوی که خطر از دست دادن جان آنها در میان است و شما بتوانید با تغییر مسیر آن به ریلی دیگر، تنها منجر به مرگ یک نفر شوید آیا این کار را انجام میدهید؟ اگر در اینجا رویکرد فایده گرایانه را اتخاذ کنیم پاسخ مثبتی به این سوال میدهیم و میگوییم حفظ جان پنج، نفر از اهمیت بیشتری نسبت به جان یک تن برخوردار است. اگر پنج نفر زنده بمانند لذت بیشتری حاصل میشود و از بروز رنج بیشتر جلوگیری می گردد.

در این مثال و پاسخی که فایده گرایان بدان می‌دهند شاهد آن هستیم که فرد در برابر جمع قربانی میشود و به افراد، همچون اعداد و از حیث کمی نگریسته می‌شود. می توانیم بپرسیم چرا باید جان یک نفر در برابر پنج نفر، کم ارزش تر به نظر آید؟ مگر میان جان انسانها تفاوتی هست؟ گویی فایده گرایی در مواردی نقض حقوق فردی را توجیه می کند. در نظریهٔ فایده گرایانه همواره ترازویی در دست داریم تا وزنه سنگینتر را نشان داده و همان را برگزینیم. این امر منجر به غفلت از بسیاری امور دیگر می‌شود که البته حائز اهمیت بسیارند چالش دیگری که متوجه فایده گرایی است، عدم توانایی در اندازه گیری رنج و لذت افراد مختلف است برای مثال چگونه میتوانیم بگوییم لذتی که نصیب یک نقاش با خلق اثری هنری میشود برابر با لذتی است که یک فرد عادی از خوردن غذای مورد علاقه اش می‌برد؟ فایده گرا قادر به آشکار ساختن تفاوت میان این دو نیست و به عبار آنها در یک طرف قرار می دهد.
انتقادات دیگری نیز میتوان به این دیدگاه وارد دانست و در نهایت نشان داد که این نظریه نمی تواند اخلاق را به نحوی کفایتمند و قابل اتکا نشان دهد اکنون وقت آن رسیده است که به اعمال خویش با دقت بیشتری بنگریم و دریابیم تا چه میزان فایده گرا بوده ایم اما غافل از آن شاید ما، نیز فایده گرایانی خاموش باشیم.

فاطمه نعمتی - دانش آموخته فلسفه