در روزهای انتهایی فروردین نیز موضوع مدیریت بازار محصولات کشاورزی به حدی داغ شد که مسعود پزشکیان را مجبور به موضع‌گیری کرد. این‌بار رئیس قوه مجریه در واکنش به‌نامه‌ای از معاون اول رئیس‌جمهور با موضوع «ملاحظات قانونی ممنوعیت‌های صادراتی ابلاغی معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهادکشاورزی و ضرورت پایداری و تداوم کسب‌وکار» اعلام کرد: «اصولا اگر ما پیش‌بینی‌های لازم را داشته باشیم، نباید این مشکل پیش‌بیاید. در هر حالت اگر موردی اتفاق افتاد به‌جای جلوگیری از صادرات، در صورت امکان برنامه واردات را درنظر بگیرند.» با این‌حال مشکلات مذکور تنها مربوط به دولت فعلی نیست و مدیریت بازار کشاورزی یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعاتی است که سیاستگذاران ایرانی در دهه‌های گذشته با آن مواجه بوده‌اند.
تقریبا هیچ‌سالی نیست که در آن، عرضه یک کالای کشاورزی کاهش نیافته باشد. این عدم‌تقارن عرضه و تقاضا در یک سال‌باعث افزایش قیمت پیاز شده و در سال‌دیگر قیمت سیب‌زمینی را به سقف تاریخی خود رسانده‌است. در این بین، همواره اولین راهکار سیاستگذاران بخش کشاورزی کشور، محدود‌کردن صادرات محصولات غذایی به سایر کشورها بوده‌است؛ راهکاری غیراقتصادی که باعث کاهش جذابیت بخش کشاورزی برای سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان شده و زیان رفاهی بزرگی در پی دارد. پیدا‌کردن بازارهای صادراتی جدید در فضای رقابتی تجارت‌جهانی امر بسیار دشواری است و از آن دشوارتر حفظ این بازارهاست.
زمانی‌که اقلام کشاورزی مختلف در برهه‌های مختلف، به بهانه مدیریت بازار داخلی مشمول ممنوعیت صادراتی می‌شوند، مشتریان بازرگانان ایرانی به ایشان بی‌اعتماد شده و به‌دنبال مبادی مطمئن‌تر برای واردات کالاهای کشاورزی خواهند رفت. همچنین تبلیغات منفی مشتریان سابق ایران، کار را برای بازرگانان سخت‌تر می‌کند؛ مشکلاتی که تجار ایرانی تقریبا هیچ نقشی در ایجاد آن ندارند. درنظرگرفتن این موضوع از این جهت حائزاهمیت است که اگر بدقولی در انجام تعهدات در سایر صنایع قابل‌ترمیم باشد، به دلیل ماهیت صنعت غذا، اولین تاخیر به‌معنای آخرین خرید است.
یکی از راهکارهای موجود، مدیریت بازار محصولات کشاورزی از طریق واردات است؛ در واقع صادرکنندگان باید بتوانند بدون ترس از بخشنامه‌های مقطعی، به‌صورت مداوم کالاهای خود را صادر کنند، در نتیجه این وضعیت، جذابیت برای تولید و سرمایه‌گذاری در حوزه کشاورزی افزایش خواهد یافت. در این بین، کمبود در بازار به‌راحتی از طریق واردات امکان‌پذیر خواهد بود. آمار‌ها نشان می‌دهد؛ بسیاری از کشورها که جزو صادرکنندگان اصلی محصولات کشاورزی در جهان محسوب می‌شوند نیز از همین روش برای مدیریت بازارهای داخلی خود استفاده می‌کنند. خبر خوب آن است که در بین همسایگان ایران کشورهایی وجود دارند که جزو قدرت‌های جهانی در حوزه تولید محصولات کشاورزی محسوب می‌شوند. روسیه، پاکستان و قزاقستان سه نمونه‌ای هستند که گسترش مبادلات تجاری ایران با آنها می‌تواند برخی چالش‌های مدیریت بازار داخلی در حوزه کشاورزی و مواد غذایی را مرتفع کند. بر اساس دادهای گمرک از تجارت در ۱۱ ماه نخست سال۱۴۰۳(آخرین آمار‌های تفکیکی موجود) در بین کشورهای مذکور تنها پاکستان جزو مبادی مهم ایران برای واردات محصولات کشاورزی محسوب می‌شود.
ایران ۶درصد نیاز وارداتی خود در این حوزه را از پاکستان تامین می‌کند. البته واردات در حدود ۶۰۰میلیون دلار از پاکستان نیز با ظرفیت‌های همکاری موجود تناسبی ندارد، اما ارزش واردات ایران از روسیه و قزاقستان حتی از این رقم هم کمتر است، بنابراین بررسی آمار‌های صادرات محصولات کشاورزی این سه کشور همسایه می‌تواند، تصویر روشنی از ظرفیت‌های همکاری در این بخش ارائه کند. در این بین درنظرگرفتن این نکته ضروری است که توصیه به واردات بیشتر محصولات کشاورزی، به‌معنای وابستگی به این کشورها نیست. توسعه‌تجارت با این سه کشور همسایه می‌تواند به شناخت متقابل بازرگانان کمک‌کرده و در نتیجه ارزش تجارت با این کشورها را افزایش دهد. همچنین در مرحله بعدی، این همکاری‌ها می‌تواند به حوزه واردات تکنولوژی تولید محصولات کشاورزی و کشت فراسرزمینی (به‌خصوص در کشور قزاقستان) گسترش پیدا کند.
روسیه و قزاقستان از مهم‌ترین کشورهای جهان در حوزه تولید غلات محسوب می‌شوند و طیف متنوعی از کشورها از ۵ قاره جهان بخشی از نیاز خود در محصولات کشاورزی را از این دو کشور تامین می‌کنند. بر اساس داده‌های نهاد «پایش پیچیدگی اقتصادی» در سال۲۰۲۳ میلادی، روسیه مجموعا ۱۷میلیارد و ۴۰۰میلیون دلار محصولات کشاورزی و ۷میلیارد دلار مواد غذایی به سایر کشورها صادر کرده‌است. بیش از ۱۱میلیارد دلار از این رقم مربوط به صادرات گندم، بیش از یک‌میلیارد دلار صادرات جو و ۹۱۱میلیون دلار صادرات ذرت است.
در سال۲۰۲۳ عربستان‌سعودی، بیش از ۷۳۲میلیون دلار از روسیه گندم وارد کرده‌است. بررسی این آمار از این جهت اهمیت دارد که آب و هوای عربستان با برخی نقاط ایران مشابهت دارد و به همین‌دلیل این کشور همچون ایران، در تولید بسیاری از محصولات کشاورزی مزیت ندارد.
اما تنها کشورهای‌گرم و خشک متقاضی گندم روسیه نیستند، بسیاری از کشورها که در حوزه تولید محصولات کشاورزی مزیت دارند نیز از روسیه گندم وارد می‌کنند. ترکیه، کشوری که سالانه نزدیک به ۱۳میلیارد دلار محصولات کشاورزی به سایر کشورها صادر می‌کند، در سال۲۰۲۳، بیش از ۲میلیارد و ۶۶۰میلیون دلار گندم از روسیه وارد کرده‌است. این آمار به روشنی نشان می‌دهد؛ حتی کشوری که به‌طور کلی در تولید محصولات کشاورزی مزیت دارد، صادرات کالاهایی را در دستور کار قرار می‌دهد که در آن مزیت نسبی بیشتری دارد. قزاقستان نمونه دیگری است که در حوزه کشاورزی، ایران باید توسعه روابط تجاری با آن را در دستور کار قرار دهد. در سال۲۰۲۳ میلادی، این کشور ۳میلیارد و ۳۶۰میلیون دلار محصولات کشاورزی و در حدود یک‌میلیارد دلار محصولات غذایی به سایر کشورها صادر کرده‌است. از این رقم یک‌میلیارد و ۷۸۰میلیون دلار مربوط به صادرات گندم و ۵۶۹میلیون دلار در رابطه با صادرات آرد سفید است. با توجه به امضای توافق تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و عضویت قزاقستان در این اتحادیه، ایران می‌تواند در حوزه‌های «واردات محصولات کشاورزی»، «سرمایه‌گذاری مشترک و احداث کارخانه‌های تولید مواد غذایی» و «کشت فراسرزمینی» با قزاقستان، همکاری‌های بلندمدت را در دستور کار قرار دهد.
پاکستان یکی از مهم‌ترین عرضه‌کنندگان برنج در منطقه محسوب می‌شود. در سال۲۰۲۳، از مجموع ۴میلیارد و ۲۲۰میلیون صادرات این کشور در حوزه کشاورزی، بیش از ۲میلیارد و ۴۷۰میلیون دلار مربوط به صادرات برنج است. علاوه‌بر برنج، پاکستان ۳۱۷میلیون دلار ذرت، ۱۷۳میلیون دلار سیب‌زمینی و ۱۳۷میلیون دلار شکر خام به سایر کشورها صادر کرده‌است. همین آمار‌ها نشان می‌دهد؛ ایران می‌تواند برنج و سایر محصولات کشاورزی مورد‌نیاز در مناطق شرق و جنوبی ایران را از طریق پاکستان تامین کند.
در سال‌مذکور، عربستان ۱۳۸میلیون دلار و امارات ۱۰۰میلیون دلار از پاکستان برنج وارد کرده‌است. البته کشورهای‌گرم و خشک تنها واردکنندگان برنج پاکستانی نیستند و کشورهای اروپایی هم از پاکستان برنج وارد می‌کنند. در سال۲۰۲۳، کشورهای اروپایی مجموعا ۶۰۴میلیون دلار از این پاکستان برنج وارد کرده‌اند. علاوه‌بر این، در سال‌مذکور کشورهای اروپایی از هند، ویتنام و آمریکا، به ترتیب معادل ۶۵۰میلیون دلار، ۱۰۵میلیون دلار و ۷۴میلیون دلار، برنج وارد کرده‌اند. بدیهی است که بیشتر کشورهای اروپایی احتمالا از نظر دسترسی به منابع آب در وضعیت بهتری نسبت به ایران قرار دارند و به همین‌دلیل می‌توانند در تولید برنج خودکفا باشند، اما ترجیح می‌دهند کمبود موجود در بازار را از طریق واردات تامین کنند. در نهایت پذیرش چارچوب مدیریت بازار از طریق واردات می‌تواند باعث کاهش تنش در بازار داخلی شود و در مراحل بعدی می‌تواند منشأ اثرات مثبت دیگری در اقتصاد ایران باشد.
یکی از اثرات مثبت پذیرش رویکرد مذکور آن است که افزایش واردات محصولات کشاورزی از کشورهایی همچون قزاقستان، روسیه و پاکستان به تعامل و شناخت بیشتر از بازرگانان از ظرفیت بازارهای دو طرف منجر می‌شود؛ مساله‌ای که می‌تواند زمینه را برای رشد صادرات ایران به این کشورها در بخش‌های صنعت، معدن و خدمات فراهم کند. از سوی دیگر استفاده از این الگو می‌تواند باعث استفاده بهینه از منابع آبی کشور شود و در صورتی‌که «تابوی» واردات محصولات کشاورزی شکسته شود، این امکان وجود دارد که در میان‌مدت یک الگوی کارآمد از تجارت آب‌مجازی در دستور کار قرار بگیرد؛ به شکلی که محصولات آب‌بر با کم‌ترین قیمت از سایر کشورها واردشده و به‌جای آن محصولاتی که برای آن آب کمتری مصرف می‌شود به سایر نقاط جهان صادر شود. در چنین شرایطی هم کشاورزی در ایران تداوم پیدا می‌کند و هم تمدن ایران با خطر نابودی مواجه نمی‌شود. برای این منظور البته لازم است، «مدیریت بازار به وسیله واردات» از لیست مفاهیم ممنوعه سیاستگذاران حوزه کشاورزی خارج شود.
