خمیـــــــن
خانه قدیمی رهبر انقلاب اسلامی (ره)، هم اکنون معروف‌ترین جاذبه گردشگری شهرستان خمین است و با قرار گرفتن در محله قدیمی سرپل، حدود ۱۷۵ سال قدمت دارد. این بنا را پدربزرگ حضرت امام (ره) در سال ۱۲۵۵ق. از شخصی به نام محسن خان خریداری کرد.
به گفته برادر بزرگ حضرت امام (ره)، این خانه در روز‌های ناخوش حمله یاغیان به خمین، پناهگاه مردم این شهر بوده است. مساحت منزل امام خمینی (ره) در خمین، ۲۵۰۰ متر مربع بوده و دارای پنج بخش شامل حیاط اندرونی، حیاط بیرونی، حیاط دارای شبستان، حیاط موروثی امام و واحد‌های ارتباطی و خدمات است. این اجزا، شاکله معماری اصیل ایرانی را تشکیل می‌دهد.
آنچه معماری خانه ایرانیان را از سایر ملل جدا می‌کند، احترام به انسان و فضا در تعریف مفهومی خاص از خانه برای بیان مفهوم سکونت است. احترام به انسان و فضا همان مساله‌ای است که در معماری خانه‌های ایرانی گذشته به آن توجه شده به نحوی که در عصر حاضر تعجب بینندگان را برمی انگیزد. با اندکی تامل در خانه‌های ساخته شده بر اساس معماری ایرانی می‌توان دریافت که طراح، به اولین نکته‌ای که توجه کرده موضوع " حفظ آرامش" در بناست. نکته‌ای که در آپارتمان سازی این روز‌ها به آن بسان گذشته یا توجه نمی‌شود و یا به بهانه مدرنیته مغفول مانده است.
در این بنا ابتدا دو در ورودی و خروجی قرار دارد که بعد‌ها ۵ ورودی دیگر نیز به آن افزوده شد. همچنین مصالح ساختمانی به کار رفته در این بنا گل و خشت می‌باشند و در نمای آن نیز از سنگ استفاده شده است. مجموعه تاریخی بیت امام، عمارتی چهارهسته‌ای است که از پنج خانه بزرگ و یک خانه کوچک تشکیل می‌شود. در این عمارت هیچکدام از حیاط‌ها نقش حیاط مرکزی را ندارند.
منزل اندرونی "حاج مصطفی" در بخش شمال غربی مجموعه واقع شده است و ایوانی دارد که از سه جهت گذر دارد، یکی از گذر‌ها به یک برج و دو گذر دیگر به دو اتاق ختم می‌شود که طبق یک سنت معماری در قدیم، ساخت برج علاوه بر دیده بانی و اعلام خطر، محل زندگی نیز بود و چنانچه این برج دو طبقه است و یک ایوان به سوی جنوب دارد و از پشت بام دارای یک دیوار جان پناه به ارتفاع ۵۰ سانتی متر است.
از حیاط اندرونی "حاج مصطفی"، یک گذر به طرف جنوب و به حیاط شبستان دار باز می‌شود که محل تولد امام (ره) یکی از اتاق‌های بالاخانه آن است که شبستان این حیاط چهار دالان دارد که به آن حیاط داخل می‌شود و سر دیگر آن‌ها به حیاط بیرونی "حاج مصطفی" یعنی محل تدریس باز می‌شود و درون این شبستان سه اتاق تعبیه شده است و روی آن‌ها قسمت بالاخانه است که از طریق راه پله ضلع غربی، امکان دسترسی به آن میسر می‌شود.
این قسمت از طرف غرب و شرق دارای ایوان سرتاسری است و درون آن متشکل از اتاقی نسبتا بزرگ یعنی مهمان پذیر در سمت شمال و اتاقی دیگر در جنوب است و بنابر اقوال، امام (ره) در اتاق ضلع شمالی متولد شده است.
خانه حضرت امام خمینی (ره)، به عنوان یکی از جا‌های دیدنی خمین، در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قــــــــــــم
از میان چند خانه‌ای که امام خمینی (ره) در دوران اقامتشان در قم، اجاره یا خریداری کردند، آخرین خانه در محله یخچال قاضی واقع و محل زیارت و بازدید همگان است. خانه یخچال قاضی در حدود سال ۱۳۳۵ هـ. ش خریداری شد و تا پیش از این هیچ خانه‌ای در قم، تحت تملک امام (ره) نبود. امام خمینی (ره) تا آخرین روز و ساعاتی که در قم بودند، در همین خانه ساده می‌زیستند.
هزینه خرید خانه یخچال قاضی (سیزده هزار تومان) از محل فروش ملک میراثی ایشان در خمین تأمین شد و حدود ۳۰۰ متر مربع، مساحت دارد. پس از تبعید امام به ترکیه، خانه مذکور در اختیار بود که با تغییر محل تبعید به نجف، به آیت الله پسندیده (برادر امام) واگذار شد. خانه یخچال قاضی، حدود صد سال پیش بنا شده و شامل دو طبقه سرداب و همکف است. در قسمت جنوبی بنا، حیاط ساختمان قرار دارد و در جهات شمال، شرق و غرب آن فضا‌های سرپوشیده دیده می‌شود.
در وسط بنا نیز راه پله‌ای است که ساختمان را به دو بخش بیرونی (شرقی) و اندرونی (غربی) تقسیم می‌کند. در بخشِ بیرونی ساختمان، اتاق بزرگی واقع شده است که سال‌ها پذیرای مستمعان و شاگردان حضرت امام بوده است. این خانه خشتی و ساده، نموداری از سادگی و مناعت مردی است که عمری به عزّت زیست.
جمــــــــــاران
منزلگاه امام راحل (ره) پس از دوران تبعید (نجف، نوفل لوشاتو، بورسا) و بازگشت به وطن در خانه‌ای ساده در جماران بود. اما جماران کجاست؟
ده جماران میراث به جای مانده از باغستان‌های تهران عصر صفویه است و در شمال شهر تهران قرار دارد. جماران از توابع شمیرانات است و در غرب به منظریه، از جنوب به دزاشیب و کامرانیه، از شمال به حصارک و از غرب به امامزاده قاسم منتهی می‌شود.
۲۷ اردیبهشت ۵۹ امام خمینی بنیانگذار انقلاب اسلامی وارد منطقه جماران شد و تا پایان عمر از اقامتگاه خود در جماران خارج نشده و در همانجا سکونت داشتند.
منزل امام یک ساختمان آجری ساده با حیاطی به مساحت تقریبی ۴۰ متر مربع است. اتاق پذیرایی منزل امام (ره) با یک کاناپه و طاقچه‌ای ساده، به اتاقی متصل است که مجموعه محل زندگی و ملاقات‌های او را تشکیل می‌داد. از امتیازات این بیت مجاورت آن با حسینیه جماران بود.
گفتنی است ساختمان حسینیه جماران در سال ۱۲۷۵ ه. ق توسط آیت الله مرحوم سید ابراهیم جمارانی وقف گردید و در سال ۱۳۵۵ ه. ش به همت اهالی جماران بازسازی شد.
ایوان حسینیه حدود ۲ متر از سطح زمین فاصله دارد و در نصب شده در ایوان به حیاط منزل امام گشوده می‌شود. حسینیه جماران با قدمت حدود ۱۴۰ سال با پنجره‌ها و در قوسی شکل و مشبک به اصرار امام سادگی خود را حفظ کرده و کفپوش آن، زیلو‌هایی از محل نذورات مردمی است.
بیت امام (ره) مجموعا از ۴خانه واقع در پشت حسینیه جماران که منزل اجدادی آیت الله سیدمهدی امام جمارانی، ۲برادر و همشیره او بوده، تشکیل شده است. خانه امام جمارانی به عنوان اندرونی، خانه مرحوم حجت الاسلام سیدحسین جمارانی ـ برادرشان ـ به عنوان دفتر و منزل خواهرشان که دارای اتاقی با یک کاناپه و طاقچه بود برای دیدار‌های خصوصی امام در نظر گرفته شد. با اتصال این منازل به یکدیگر و ارتباط آن با حسینیه جماران مجموعه‌ای ایجاد شد که بیت امام خمینی (ره) خوانده می‌شود و امام تا پایان عمر، در این مجموعه ساده زندگی کردند. خانواده حضرت امام (ره) نیز در اندرونی این مجموعه سکونت داشتند. در برخی از ساعات روز، امام در حیاط این خانه، قدم می‌زدند و به رادیو گوش می‌کردند.
منزل امام خمینی (ره) در کنار حسینیه جماران واقع در خیابان شهید دکتر باهنر، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۷۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به شماره ۳۰۵ به ثبت رسید.
و کلام آخر !
به نظر شاید بتوان با نگریستن به منزل رهبران یا مقامات دولتی دریافت که آن‌ها در چه مکانی رشد کرده اند و در چه محیطی به خلوت گرفتن تصمیمات حساس سیاسی یا حکومتی می‌روند.
امام راحل (ره) همواره به ساده زیستی شهره بود. ساده زیستی در منازلی که تک به تک بنایی با هویت و معماری ایرانی داشت.
معماری‌ای که بزرگترین شاخصه اش ایرانی بودن، اصیل بودن و آرامش بخش بودن آن است و بس. راه دوری نرویم! امام (ره) در تمام عکس‌هایی که او را در حیاط و اندرونی بیتش نشان می‌دهد، آرام است و لبخندی از سر رضایت بر لب دارد! شاید عامل این لبخند در کنار ایمان بزرگ او، زندگی و تجربه آرامش در خانه‌ای با معماری ایرانی بود...
کیمیا خسروی منفرد
تحریریه میراث فرهنگی
