آیین‌های شب یلدا گر چه در گذر ایام دستخوش تغییراتی شده است اما همچنان در سنت‌های مناطق مختلف کشور مورد توجه قرار دارد. شب یلدا در استان خراسان جنوبی نیز به شب چله معروف و دارای پیشنیه دیرینه‌ای است و مردم در این شب با شرکت در شب‌نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند.
به گزارش ایسنا، مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند، در خرید میوه‌های مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمی‌کنند. مردم این منطقه برای دور هم جمع شدن رسومی دارند تا شادی را بیشتر به یکدیگر هدیه دهند.
کف‌زدن
کف زدن از سرگرمیهای زمستان به خصوص شب چلّه یا یلدا است. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند. در هر خانه افرادی برای کف زدن مشخص می‌شوند که معمولا ریش سفیدان جمع هستند.
یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریزند.
مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود.
گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند. برای برگزاری این جشن خانواده‌ها سعی می کنند تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.
بردن هدیه به خانه عروس
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان شب چله ای از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان جنوبی است. در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده‌اند از سوی خانواده داماد هدایایی فرستاده می شود و خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند.
سینی تنقلات و میوه، پارچه و یا لباس نو از هدایایی است که از طرف داماد آینده به خانه عروس فرستاده می‌شود تا نویدی برای زندگی گرم و پر امید آنان باشد.
گوشت داغ خراسان جنوبی‌ها
یکی دیگر از آداب و رسوم مردمان خراسان جنوبی به ویژه در مناطق روستایی این است که از ماهها قبل تعدادی گوسفند را پروار می کنند و برای مصرف زمستان آن را ذبح می کنند اما یکی از گوسفندهای پروار مخصوص در شب چله ذبح می‌شود. قبل از مراسم شب چله گوسفند ذبح می شود و گوشت آن را خرد کرده و در ظرف مخصوصی به نام دیگ ریگی (دیگ چدنی) سرخ می کنند و بعد از پخته شدن گوشت داغ را با نان‌های محلی میل می‌کنند.
در زمان حال هر چند زندگی ماشینی و شبکه‌های مجازی سبب ایجاد فاصله میان مردم با سنت و آیین‌های گذشته شده است اما مردمان برخی مناطق هنوز تعصب خاصی بر حفظ آیین و رسوم خویش دارند و بر ماست تا آیین فراموش شده استان را احیا کنیم. شب چله امسال شاید مادر بزرگ ها و پدر بزرگ‌های زیادی بینمان حضور فیزیکی نداشته باشند اما همین آداب و رسوم خاص است که یادشان را برای همیشه در اذهانمان زنده نگه می‌دارد.
از طرفی دیگر، سالهاست برف و باران از شب های چله خراسان جنوبی خداحافظی کرده است و هر ساله زندگی‌های مدرن سبب می‌شود تعداد غایب های این شب بیاد ماندنی بیشتر شود که برف و باران هم یکی از این غایب‌هاست. یلدا هر سال تکرار می‌شود و نوید بهار را برایمان به ارمغان می‌آورد اما سالهاست که نه سرما، سرمای قدیم و نه برف مهمان شب‌های چله منطقه خراسان جنوبی است.
دورهمی را به وقت دیگر موکول کنید
مسعود ضیایی، رئیس بخش عفونی بیمارستان ولیعصر(عج) بیرجند نیز به ایسنا گفت: با توجه به اینکه سویه اُمیکرون در کشور مشاهده شده است توصیه می‌شود شهروندان در شب یلدا دورهمی برگزار نکنند چراکه سرعت انتقال و انتشار این سویه از کرونا بسیار بالا است.
وی با بیان اینکه در گام اول برای دورهمی شب یلدا، همه اعضای خانواده باید دو دز واکسن را دریافت کرده باشند و بهتر است دورهمی با حضور کمتر از ۱۰ نفر برگزار شود، تصریح کرد: اگر خانواده‌ای اصرار به برگزاری دورهمی در شب یلدا دارند باید نکاتی را موردتوجه قرار دهند، در گام اول همه اعضای خانواده باید ۲ دز واکسن را دریافت کرده باشند و دورهمی با حضور کمتر از ۱۰ نفر برگزار شود، همچنین افراد باید بافاصله کنار هم بنشیند و حتی‌الامکان جز زمان پذیرایی و شام ماسک را برندارند.
این متخصص عفونی بیان کرد: اگر فردی واکسن نزده یا دارای علائم ساده سرماخوردگی است از حضور در دورهمی‌ها به‌صورت جدی خودداری کند، با توجه به اینکه تولید واکسن‌های ایرانی به تولید انبوه رسیده است افرادی که هنوز واکسن دریافت نکردند نباید دغدغه نوع واکسن را داشته باشند چراکه در حال حاضر سه نوع واکسن ایرانی خوب که تأییدیه غذا و دارو را دریافت کرده موجود است.
وی افزود: با توجه به برگزاری دورهمی باید به مسئله تهویه هوا توجه کنند، تهویه باید کنترل شود و هوا در جریان باشد؛ وقتی سرایت‌پذیری یک ویروس بالاست، باید سعی کنیم که متناسب با افزایش سرایت‌پذیری، اقدامات‌مان را تقویت کرده و بتوانیم وضعیت را کنترل کنیم؛ بنابراین رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، استفاده از ماسک و... به اضافه واکسیناسیون دو ابزاری هستند که برای مقابله با انتشار امیکرون در اختیار داریم.
رئیس بخش عفونی بیمارستان ولیعصر(عج) بیرجند خاطرنشان کرد: هرگونه تجمع و دورهمی از سوی افرادی که باهم نبوده‌اند، انجام شود و به ویژه در فضای بسته خطرناک است. افرادی که در قالب یک خانواده و اصطلاحا زیر یک سقف زندگی می‌کنند، باهم تماس داشتند و ممکن است ویروس را هم بهم منتقل کنند، اما خانواده‌های متعدد تصور نکنند که چون باهم فامیل هستند، ویروس را منتشر نمی‌کنند و تصور کنند که از دوست یا برادرم کرونا نمی‌گیرم. هرگونه اجتماعی که داشته باشیم و حتی درصدی هم خطر انتقال و انتشار ویروس را افزایش دهد، خطرناک بوده پشیمانی آن بعدا کل جامعه را خواهد گرفت؛ بنابراین این یک وظیفه اجتماعی است.
توصیه‌هایی برای دوری از دل دردهای یلدایی
مریم نواب زاده، متخصص و مدرس طب ایرانی در بیان توصیه‌هایی برای شب یلدا، گفت: شب یلدا یکی از سنت‌های پسندیده است که در آن شب تجدید خاطرات و صله رحم انجام شده و با تجدید خاطرات و بودن در کنار هم طولانی بودن تاریکی سپری می‌شود.
وی با بیان اینکه بهتر است برای پذیرایی در شب یلدا اول میوه تعارف کنید، افزود: با فاصله‌ای می‌توان آجیل و دوباره با فاصله شامی سبک میل کرد.
نواب زاده با اشاره به اینکه آجیل‌های غیرشور، گندمک، برنجک، شاهدانه، انجیرخشک، مویز، کشمش، توت خشک، نخودچی مناسب است، تصریح کرد: از میوه‌ها انار شیرین، کمی هندوانه(اگر نفخ می‌کنید کمتر بخورید)، سیب، به، گلابی، برگه هلو یا آلو یا زردآلو بهترین است.
وی بیان کرد: دقت کنید اگر مزاجتان گرم است میوه‌ها و برگه را حتما بعد از آجیل مصرف کنید؛ برعکس اگر مزاجتان سرد است از هندوانه و مرکبات و برگه‌ها بیشتر پرهیز کنید.
این مدرس طب سنتی اظهار کرد: اگر مبتلا به افسردگی، بیماری‌های اعصاب مثل پارکینسون، فلج عصب صورت، صرع، کم کاری تیروئید، کبد چرب، اختلالات سردی گوارش مثل نفخ و هضم سخت و ریفلاکس و کم خونی هستید از خوردن هر چیزی که ترش مزه است چشم پوشی کنید.
نواب زاده ادامه داد: یک اصل مهم این است که پرخوری شما را برای ابتلا به بیماری‌های تب دار و سرماخوردگی هم مستعدتر می‌کند؛ اصل مهم دیگر این که نباید مدام در حال خوردن باشید؛ بلکه بین مراحل خوراک فاصله بیندازید.
وی با بیان اینکه این توصیه‌ها می‌تواند خاطرات شب نشینی را قرین مسرت و آسایش کند، افزود: از انواع آجیل یا تخمه مقدار کم میل کنید و مصرف میوه را نیز بسیار محدود کنید.
نواب زاده با اشاره به اینکه بین خوردن خشکبار و میوه فاصله بیندازید(فاصله ایده آل ۲ ساعت)، تصریح کرد: زمان مصرف چای و نوشیدنی را قبل از خوردن میوه معین کنید؛ بهتر است قسمت عمده شب نشینی شما با گفتگو و شنیدن کلام بزرگترها و شعر خوانی و سایر تفریحات سالم طی شود.
وی اظهار کرد: بعد از خوردن میوه و آجیل اگر میل به شام ندارید شام نخورید، اما اگر فکر می‌کنید هنوز گرسنه هستید مقدار کمی غذا میل کنید که بهتر است حداقل یک ساعت از مصرف میوه گذشته باشد.
نواب زاده بیان کرد: برهم خوری نکنید یعنی بهتر است در این شب از خوردن انواع خورش‌ها و گوشت‌ها و کباب همراه هم خودداری کنید؛ یک غذای مفید و ساده برای این شب آشی است مرکب از جو، هویج، جعفری و گشنیز که بدون رشته طبخ می‌شود؛ البته در خوردن این آش هم زیاده روی نکنید.
شکرگزاری یادتان نرود
وی بیان کرد: اگر شام مفصلی تهیه کرده‌اید شام را اول شب میل کنید، حدود دو ساعت پس از آن یک نوع میوه و دو ساعت بعد از آن کمی از تنقلات سالم میل کنید؛ نگران نباشید نعمت‌های خدا تمام نمی‌شود خوردن بقیه موارد را به روز بعد موکول کنید.
این مدرس طب سنتی با بیان اینکه بعد از خوراک و قبل از خواب حتما چند دقیقه آرام پیاده روی کنید، تصریح کرد: اگر در خوراک زیاده روی کردید تا سبک شدن معده خواب را به تعویق بیاندازید و در ضمن فردا نیز بیشتر استراحت کنید و کمتر غذا بخورید.
نواب زاده با بیان اینکه یادتان نرود خداوند سبحان را به پاس نعماتش و فرصت دور هم بودنی که به شما داده است پس شکرگزاری کنید، افزود: یادمان باشد یلدا یک شب فرهنگی است نه صرفا یک شب برای خوردن.
رسومی مختص خراسان جنوبی‌ها
محمدحسن قلندری، پژوهشگر و محقق در خراسان‌جنوبی به ایسنا گفت: کف" نوعی شیرینی است که با زدنِ آب "چوبک" و شیرین کردن آن به دست می‌آید و برای تهیه این شیرینی محلی مقداری چوبک که در گویش بیرجند "پشمشویه" یا "بیخ" مینامند(ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب می‌جوشانند و چون این آب تلخ است آن را عوض می‌کنند و دوباره می‌جوشانند. این کار را آنقدر تکرار می‌کنند که تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمی نداشته باشد.
وی با بیان اینکه کف‌زنی از مراسم مردم خراسان جنوبی در شب چلَه است، افزود: آب را می‌گذارند سرد شود آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می‌ریزند و با "دسته گز" که از ترکههای به هم بسته شده‌ی درخت گز یا انار است هم می‌زنند و این زدن را آنقدر ادامه می‌دهند که آب چوبک "کف" کند و معمولا هم زدن با آهنگ خاصی ادامه می‌یابد تا "کف" سفت شود. سپس مقداری شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به بتدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه می‌دهند تا خوب مخلوط شود و "کف" شیرین شود.
قلندری بیان کرد: وقتی که "کف" از هر جهت آماده شد آن را در ظرف‌هایی می‌کشند و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه و بادیان می‌پاشند و با سرانگشت آن را می‌خورند.
این محقق اظهار کرد: کف زدن از سرگرمیهای زمستان به خصوص شب چلّه یا یلدا است، در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌آورند. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند.
قلندری ادامه داد: شب چلَه در آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی جنبه دیگری نیز دارد که این کار را در اصطلاح "شب چلَگی" می‌گویند. مراسمی که هنوز هم با شور خاصی برگزار می‌شود. این مراسم مخصوص پسرانی است که با دختری نامزد کرده‌اند و دختر هنوز در خانه پدرش است. خانواده داماد هدایای مرسومی را از جمله کفش و لباس زمستانی، میوه و شیرینی و سایر...، به شکل‌های زیبا بسته‌بندی می‌کنند و به همراه بزرگان فامیل برای عروس می‌برند. به علاوه اینکه هر خانواده به تناسب بضاعتشان ممکن است یک النگو یا انگشتر طلا هم برای عروسشان در شب چله ببرند. بازی‌های دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان‌های قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان‌های خراسان جنوبی است.
قلندری افزود: یکی دیگر از رسم و رسوم‌های قدیم مردم خراسان جنوبی به خصوص در روستاها این بود که تقریبا همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز گوشت آن را مصرف کنند اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریز ریز و در دیگ ریگی(دیگ چدنی) قورمه(سرخ) می‌کردند. وقتی نان‌های محلی را با روغن‌های داغ داخل دیگ گوشت چرب می‌کردند واقعا خوردن داشت، گوشت‌های قورمه نیز با همان نان‌های چرب میل می‌شد.
وی تصریح کرد: البته امروزه پروارکردن گوسفند برای همه خانواده‌ها امکان پذیر نیست و اگر بخواهند گوسفندی را حداقل ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار تومان بخرند ترجیح می‌دهند به جای دعوت فامیل و دوستان گوشت آن را در فریزر بگذارند و مدتی از خرید گوشت راحت باشند.
این پژوهشگر افزود: در برخی از مناطق خراسان جنوبی از جمله شهرستان قاین شب یلدا(طولانی‌ترین شب سال) شکوه خاصی داشته و همواره در تمام خانواده‌های این شهرستان مورد احترام بوده است، مردم این منطقه هنگام برداشت محصولاتی نظیر انار، انگور، خربزه و هندوانه مقداری از این میوه‌ها را برای مصرف در شب یلدا در مکان‌های سرد و در خانه‌های قدیمی و گنبدی نگهداری می‌کنند تا در شب یلدا در کنار خانواده و اقوام از این میوه‌ها تناول کنند.
وی ادامه داد: در آرین شهر و روستاهای همجوار آن نیز از چند روز قبل خانواده‌ها مشغول تدارک آجیل، میوه و شیرینی یا برپایی مهمانی هستند. در این شب، کوچک‌ترها برای ادای احترام و عرض ادب به همراه خانواده به دیدار بزرگترها به خصوص خانواده پدربزرگ و مادربزرگ می‌روند و با ورود خانواده‌های کوچک‌تر به منزل بزرگترها، مادربزرگ خانواده با آتش سپند و بوی عطر گل محمدی به استقبال آن‌ها می‌آید و این سپند را برای رفع گرفتاری‌ها و بلا دور سر همه می چرخاند و با ذکر صلوات حال و هوای خاصی به آن منزل می‌دهد. در ادامه با آوردن چای نبات، گرمی را به دل اهل خانواده می‌آورند و بعد از آن فرزندانی که متولد اول دی‌ماه هستند به رسم یادبود هدیه‌ای از بزرگترها دریافت می‌کنند؛ در پایان شب هم به رسم دیرینه خانواده‌های ایرانی، میهمانان با آجیل، میوه و شیرینی پذیرایی می‌شوند. در گذشته برای پذیرایی از برگه زردآلو، هلو، چغندر و تخمه خربزه و هندوانه و شاهدانه به جای آجیل، میوه و شیرینی امروز استفاده می‌شد.
یادمان نرود یلدا برایمان چه آورده؛ این دورهمی‌های ساده را که دو سالی است در میان واویلای کرونا فراموش کرده بودیم با رعایت پروتکل‌ها یلدا را شاد بگذرانیم تا دوباره در روزهای سیاه پیک کرنایی دچار نشویم.
انتهای پیام
