خشکسالی حالتی طبیعی و مستمر از اقلیم است، گرچه بسیاری به اشتباه آن را واقعه‌ای تصادفی و نادر می‌پندارند اما این پدیده در تمامی مناطق اقلیمی رخ می‌دهد، گرچه مشخصات آن از یک منطقه به منطقه دیگر متفاوت است و می‌توان از خشکسالی به‌عنوان یک اختلال موقتی یاد کرد که با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی فقط محدود به مناطقی با بارندگی اندک می‌شود و حالتی دائمی از اقلیم است.
خشکسالی در زمره بلایای طبیعی نامحسوس است اگر چه تعاریف متفاوتی برای آن ارایه شده ولی در کل حاصل کمبود بارش در یک دوره ممتد زمانی در یک فصل یا بیشتر است و این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت‌ها، گروه‌ها و یا یک بخش زیست محیطی می‌شود.
نباید خشکسالی را فقط به عنوان پدیده‌ای فیزیکی یا طبیعی در نظر گرفت، انسان‌ها از تأثیرات خشکسالی لطمه می‌بینند و در دهه اخیر کشورهای زیادی هستند که گریبانگیر پیامدهای منفی اقتصادی، تأثیرات زیست محیطی و دشواری‌های ناشی از حکمفرمایی این پدیده قرار دارند.
براساس آمار جهانی هواشناسی، پدیده‌هایی که منشا آب و هوایی داشته و سبب مخاطرات جمعی می‌شوند از نظر وسعت، شدت و جمعی درحال افزایش است، براساس شاخص اس پی ای آی ۴۴ درصد کشور دچار خشکسالی بسیار شدید است که به تبع آن استان مرکزی نیز در این زمینه چالش‌های اساسی دارد، به‌طوری که ۱۹ درصد از استان دچار خشکسالی شدید و ۱۸ و هفت دهم درصد خشکسالی متوسط است.
استان مرکزی با ۴۴ درصد کاهش بارندگی خشکسالی جدیدی را در سال پیش رو تجربه می‌کند و سالانه از منابع زیرزمینی آن ۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب برداشت می‌شود و میزان کسری مخزن ذخایر آب زیرزمینی آن در هر سال ۲۳۵ میلیون متر مکعب برآورد شده، یعنی سالانه معادل ۲۳۵ میلیون مترمکعب، از حجم آب زیرزمینی این خطه افت می‌کند.
۹۲ درصد از حجم آب مصرفی استان مرکزی در بخش کشاورزی، سه و نیم درصد در بخش صنعت و بقیه در بخش آشامیدنی به مصرف می‌رسد.
به گفته کارشناسان امر کمبود آب در ایران از مرز هشدار را گذرانده و هشدارها در سنوات قبل از سوی مقامات و صاحبنظران، کارشناسان و شهروندان مسئول کافی نبوده و لب‌های تشنه زمین در این کشور و استان مرکزی اینک شکاف‌های عمیقی برداشته است و اگر روند کنونی تداوم یابد در آینده نه چندان دور چالش آب کل زندگی مردم را تحت تاثیر مخاطرات جدی قرار خواهد داد.
اقلیم خشک و نیازی حیاتی به تغییر راهبردها و سبک زندگی
رئیس شبکه سمن‌های محیط زیست استان مرکزی گفت: خشکسالی حاکم بر کشور آن روی سکه را رقم زده و نیاز است که سبک زندگی مردم و راهبردهای برنامه‌ای در سطح خرد و کلان منطبق با اقلیم خشک تعریف شوند و مسئله‌ای که یک لخظه غفلت از آن می‌تواند سال‌ها پیچیدگی عمیق را در مسایل ایجاد کند.
«سیاوش آقاخانی» افزود: تغییر اقلیم موضوعی است که در زمین رخ داده و محصول رفتارهای زیستی ناصحیح بشر است و اکنون که منابع زیرزمینی و سیاست‌های ناصحیح کشاورزی روند خشکسالی را افزایش داده باید به صورت علمی به موضوعات نگاه کرد و مدیریت موثری را اعمال کرد.
وی با انتقاد از طرح‌های انتقال آب در کشور اظهار داشت: اجرای اینگونه طرح‌ها اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت مسایل را حل کند اما در یک منطقه جدید نیاز آب ایجاد شود و ایجاد سد کمال صالح مصداق است که با ساخت این سد اکوسیستم منطقه شازند بر هم خورده و موجب بروز خشکسالی در منطقه شده است.
رئیس شبکه سمن‌های محیط زیست استان مرکزی گفت: ذخیره این سد برای مردم شهر اراک پیش بینی شده اما با استقرار صنایع پُر مصرف و کاشت گونه گیاهان ناسازگار با خشکسالی با سیاست سازگاری با کم آبی در کشور همخوانی ندارد.
آقاخانی افزود: زاویه تابش در ایران به گونه‌ای است که تبخیر از بارندگی بیشتر است و برای این مهم باید از تجربه نیاکان در سال‌های خشکسالی استفاده شود در غیر این صورت محکوم به شکست هستیم.
وی اظهار داشت: برنامه جامع سازگاری با کم‌آبی و بهره‌گیری از دانش گذشتگان باید در صدر برنامه دولت‌ها برای غلبه بر خشکسالی قرار گیرد.
رئیس شبکه سمن‌های محیط زیست استان مرکزی گفت: پدران ما یاد گرفتند با کم‌آبی کنار بیایند، استفاده از ظرفیت قنوات مصداق سازگاری گذشتگان ما با مقادیر محدود آب است و آنان به جای آوردن آب به روی زمین و تبخیر آب، این مایع حیات را در زیر انبوه از خاک ذخیره و در زمان نیاز از آن استفاده می‌کردند.
آقاخانی افزود: گذشتگان ما برای قطره قطره آب ارزش قایل بودند و گونه‌هایی را کشت می کردند که نیاز کمتری به آب داشته باشد هنوز دیر نیست و می‌توان به جای تقصیر گردن یکدیگر انداختن به معنای واقعی سیاست سازگاری با کم آبی را اجرایی کرد.
وی اظهار داشت: باید از ظرفیت مردم در این مهم بهره گرفته شود مردم و حاکمیت ۲ بال هستند که می‌توانند در اجرای سیاست سازگاری با کم آبی همکاری داشته باشند.
کاهش ۶۷ میلیون مترمکعبی ذخیره آب در سدهای بزرگ استان مرکزی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مرکزی گفت: کاهش بارندگی در استان موجب شده تا ۶۷ میلیون مترمکعبی آب در سدهای کمال صالح و الغدیر ساوه در استان مرکزی کاهش یابد.
«عزت اله آمره‌ای» افزود: از ابتدای سال آبی جاری تاکنون (اول مهر ۱۳۹۹ لغایت ابتدای تیرماه سال جاری ) میزان بارش استان مرکزی به ۱۹۸ میلی متر رسیده است که این رقم نسبت به میزان بارندگی مدت مشابه سال گذشته ۴۴ و ۵۲ دهم درصد کمتر است و نسبت به میزان بارندگی مدت مشابه در دوره آماری بلند مدت ۲۶نیز و ۵۴ دهم درصد کاهش دارد.
وی اظهار داشت: حجم ذخیره آب در سدهای کمال صالح و الغدیر ساوه اکنون ۲۴۰ میلیون مترمکعب است که این رقم در زمان مشابه پارسال ۳۰۷ میلیون مترمکعب بوده است.
آمره‌ای تأکید کرد: از ۲۷۷ میلیون متر مکعب حجم کل مخزن سد الغدیر اکنون، ۱۷۱ میلیون مترمکعب آن آبگیری شده و از ۹۵ میلیون متر مکعب حجم کل مخزن سد کمال صالح، ۶۹ میلیون مترمکعب آن پُر است درحالی که در سال گذشته همین زمان ذخیره سد الغدیر ۲۱۳ میلیون مترمکعب و ذخیره سد کمال صالح ۹۴ میلیون مترمکعب بود.
وی خاطر نشان کرد: در سال آبی جاری ۶۱ درصد ظرفیت سد الغدیر پُر است که نسبت به میزان آن در سال گذشته همین زمان کاهش ۱۵ درصدی را نشان می‌دهد و سد کمال صالح نیز با ظرفیت ۷۲ درصدی در سال آبی جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۲۶ درصد کاهش داشته است.
افت بارش‌ها در استان مرکزی و کام تشنه زمین
مدیر دفتر حفاظت شرکت آب منطقه‌ای مرکزی گفت: متوسط بارندگی استان مرکزی در ۹ ماه سال آبی جاری (۱۴۰۰-۱۳۹۹) در مقایسه با مدت مشابه قبل و دوره آماری بلند مدت ۱۹۸ میلیمتر است.
«محمد عظیمی» افزود: بهار سال گذشته ۳۵۷ میلی متر بارش در استان به ثبت رسید اما این شاخص نسبت به بارش سال جاری ۴۴ و ۵۲ دهم درصد کاهش نشان می‌دهد.
وی اظهار داشت: این میزان بارندگی در مقایسه با درازمدت ۲۷۰ میلی متر معادل ۲۶ و ۵۴ دهم درصد کاهش داشته است.
مدیر دفتر حفاظت شرکت آب منطقه ای مرکزی گفت: بیشترین بارش امسال استان مربوط به ایستگاه آستانه با ۳۶۳میلی متر و کمترین میزان بارش مربوط به ایستگاه دوریدان با ۹۵ میلی متر گزارش شد.
عظیمی افزود: کاهش بارندگی و خشکسالی به منابع آبی آسیب جدی وارد کرده و موجب می‌شود تا این منابع با کمبود ذخایر مواجه شوند و در یک کلام می‌توان گفت در دهه اخیر کام زمین در استان مرکزی به تدریج نشته‌تر بوده است.
خشکسالی در استان مرکزی و غفلت از مطالعات فرونشست زمین
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مرکزی گفت: هیچ گزارش مستند و مطالعه علمی مبنی بر ایجاد فروچاله یا فرونشست به علت افت سطح آب‌های زیرمینی در استان مرکزی انجام نشده است.
آمره‌ای افزود: پدیده فرونشست زمین به‌طور کامل مجزا از رخداد فروچاله زمین است و نباید ناخواسته رخداد فروچاله زمین را با فرونشست زمین یکی دانست.
وی در ادامه به تفاوت فرونشست و فروچاله اشاره کرد و گفت: فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مرکزی، گرم شدن زمین، کاهش بارندگی‌ها و مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی را از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین برشمرد.
آمره ای افزود: فروچاله‌ها از دیدگاه زمین شناسی مهندسی، فرورفتگی سطح زمین در اشکال بیضی و کروی دارای دیواره‌های با شیب تند در ابعاد به طور متوسط سه تا ده‌ها متر است که در اثر گسیختگی لایه‌های سطحی ایجاد می‌شود.
وی اظهار داشت: دلیل اصلی فروچاله عمدتا وجود حفره در زیر زمین است بنابراین باید مراقب بود که با دست کاری‌های انسانی آن حفره را در زمین ایجاد نکنیم.
به گفته وی، در پدیده فروچاله نیاز به ریزش سقف یک حفره زیرزمینی است و روی سطح زمین نیز به صورت واضح قابل رویت است در صورتی که در پدیده فرونشست زمین وسعت یک دشت درگیر می‌شود و در واقع آثار آن به وضوح دیده نمی‌شود.
تنش آبی در ۱۲۵ روستا استان مرکزی
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان مرکزی نیز می‌گوید: طبق پیش‌بینی‌صورت گرفته در سال جاری ۱۲۵ روستای استان با تنش آبی مواجه هستند.
«یوسف عرفانی‌نسب» این را هم گفت که ۱۳ روستای استان اکنون به علت کمبود آب و ۱۲ روستا به علت تغییر کیفیت آب با تانکر سیار آبرسانی می‌شوند و تاکنون ۶۰۰ سرویس تانکر آب به این روستاها اعزام شده است.
وی بیان کرد: بیشتر نگرانی‌ها در روستاهایی از استان مرکزی است که در مناطق کوهستانی قرار دارند چرا که منابع آبی این روستاها ارتباط مستقیمی با کاهش بارندگی‌ها دارد.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان مرکزی گفت: مصرف آب امسال در استان مرکزی چهار و ۶ دهم درصد نسبت به سال گذشته افزایش دارد و در شهر مامونیه این افزایش مصرف به ۱۳ درصد و در شهر آشتیان به ۱۲ درصد می‌رسد و به نسبت در شهرهای خنداب، تفرش و ساوه این افزایش مصرف نسبت به میانگین استان بالاتر است.
عرفانی نسب افزود: طبق آمارهای موجود سال گذشته فقط ۵۰ درصد مشترکان الگوی مصرف آب را رعایت می‌کردند و این مسئله در باغ ویلاهای روستایی به علت مصرف بی‌رویه آب برای آبیاری فضای سبز به وفور مشاهده می‌شود.
وی اظهار داشت: کاهش ۴۸ درصدی بارندگی نسبت به سال قبل، افزایش گرما و همچنین افزایش چهار و ۶ دهم درصدی مصرف آب به صورت میانگین در استان، تاب آوری تاسیسات آب را کاهش می‌دهد.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان مرکزی گفت: در کنار کاهش بارندگی‌ها و کاهش منابع آبی، عواملی چون استفاده بیش از حد مشترکان از آب آشامیدنی برای باغچه‌کاری و فضای سبز به ویژه در باغ ویلاها و افزایش جمعیت روستاها در تعطیلات و روزهای آخر هفته باعث نارسایی و قطع آب مشترکان در برخی از روستاها می‌شود.
عرفانی نسب افزود: در چند سال اخیر فرهنگ ساخت باغ ویلا در روستاها رایج شده و با ساخت این واحدها اغلب افراد به دنبال ایجاد باغچه و فضای سبز در ابعاد مختلف هستند که گاهی باعث شده برای آبیاری فضای سبز ایجاد شده چندین برابر مشترکان عادی آب مصرف شود.
وی معتقد است که این امر به شبکه تامین آب آشامیدنی فشار مضاعفی وارد می‌آورد و باعث کمبود آب آشامیدنی در برخی از روستاها می‌شود.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان مرکزی از جمله علل کمبود آب در برخی از روستاها را ، افزایش جمعیت در تعطیلات و روزهای پایانی هفته عنوان کرد و گفت: در تعطیلات آخر هفته جمعیت ساکن روستاها افزایش می‌یابد و این افزایش در استان مرکزی حتی تا پنج برابر هم رسیده است.
عرفانی نسب افزود: با توجه به اینکه تاسیسات آبرسانی روستاها متناسب با جمعیت ساکنان اصلی روستا طراحی شده است، افزایش مصرف آب در اثر افزایش جمعیت باعث ایجاد شوک به کل تاسیسات می‌شود و ممکن است با قطع یا کمبود فشار آب به وجود آید که در این شرایط به ناچار باید جیره بندی و آبرسانی سیار را به صورت موقت در دستور کار قرار دهیم.
وی، همچنین به مصرف بالای آب در برخی از روستاها توسط دام‌های مشترکان اشاره کرد و بیان کرد: نگهداری دام در روستاها امری متعارف و اجتناب ناپذیر است که اگر این دام‌ها در حد انتظار باشد مشکلی ایجاد نمی‌کند اما در برخی روستاها مشاهده شده دامداری‌هایی با ظرفیت‌های بالا از شبکه آب آشامیدنی استفاده می‌کنند.
عرفانی نسب تاکید کرد: شرکت آب و فاضلاب با برنامه‌ریزی مدون برای مقابله با تنش آبی در استان مرکزی علاوه بر انجام عملیات عمرانی طرح‌ریزی شده برای تامین آب مورد نیاز مردم، با انجام مانورهای پیمایشی در روستاها، نسبت به شناسایی و برخورد با افراد و مشترکان متخلف طبق قوانین موجود اقدام می‌کند.
چالش خشکسالی در استان مرکزی و لزوم مدیریت اصولی
مدیرکل مدیریت بحران استانداری مرکزی گفت: خشکسالی چالشی است که این روزها به صورت برجسته مخاطرات آن دیده می‌شود و با توجه به اقلیم خشک باید مدیریت اصولی در این راستا اعمال شود.
«حمید غیاثی» افزود: بهترین روش پیش رو در شرایط کنونی صرفه‌جویی و مدیریت مصرف طبق الگو موثر است در غیر این صورت شاهد خسارت جبران ناپذیر وادامه روند فعلی و خشکسالی خواهیم بود.
وی اظهار داشت: از فرمانداران شهرستان‌های استان مرکزی خواسته شده مصرف بهینه آب را در دستور کار قرار دهند و در آبیاری فضای سبز از روش‌های نوین استفاده شود و تا حد امکان آبیاری در ساعات خنک شبانه روز صورت گیرد.
وی اظهار داشت: برداشت‌های بی‌رویه در استان منجر به بروز پدیده فرو نشست زمین شده است و انسداد چاه‌های غیر مجاز کشاورزی در کارگروه حفظ منابع آبی در دستور کار فرمانداران شهرستان‌ها قرار گرفته است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری مرکزی گفت: ساوه و زرندیه به علت اقلیم خشک‌تر نسبت به سایر مناطق استان بیشتر در معرض پدیده فرونشست زمین هستند چون برداشت آب از اعماق زمین انجام شده و فرونشست در دشت ساوه وزرندیه به عنوان دشت ممنوعه بیشتر شکل خواهد گرفت.
غیاثی افزود: فرمانداران شهرستان باید برای مصرف چاه‌های کشاورزی دارای پروانه نیز مدیریت لازم را اتخاذ کنند.
وی اظهار داشت: جهاد کشاورزی با استفاده از روش‌های علمی از جمله رعایت الگو کشت می‌تواند در گذر از شرایط کم آبی به ذخیره آب کمک کند.
استان مرکزی با یک‌میلیون و ۴۱۴ هزار نفر جمعیت در قلب ایران قرار دارد و با توجه به نقشی که این خطه در حوزه صنعت، کشاورزی و مراوردات جمعیتی و اقتصادی دارد باید الگوهای راهبردی و برنامه‌ها با توجه به اقلیم خشک و بروز خشکسالی ترسیم شود تا ابعاد خشکسالی از وضعیت کنونی عمیق‌تر نشود.
