فاطمه دستیار؛ پژوهشگر و دکترای برنامه‌ریزی شهری
شیراز در منطقه کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوای معتدلی دارد. این شهر، از سمت شرق به دریاچه مهارلو، از غرب به کوه دراک، از شمال به کوه‌های بمو، چهل‌مقام و باباکوهی و از جنوب به کوه‌های سبزپوشان محدود شده‌است. جمعیت شیراز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، بیش از ۱٬۵۶۵٬۵۷۲ نفر بوده، که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومه شهر به ۱٬۸۶۹٬۰۰۱ نفر می‌رسد.
سکونت دائمی در این منطقه بر اساس کتاب تاریخ ایران چاپ کمبریج به پیش از عهد ساسانی باز می‌گردد و شکل‌گیری این شهر مقارن با حضور اولیه مسلمانان در ایران برآورد می‌شود. این شهر در جریان حمله مغول‌ها و تیمور و زمانی که عمده شهرهای ایران درگیر جنگ بودند، همواره مامنی برای هنرمندان و فضلای ایران بود. داشتن هوای بی‌نظیر و مردمان دوست داشتنی، شیراز را به محلی مطلوب برای زندگی تبدیل کرده اما این شرایط از سویی منجر به افزایش تقاضا برای خرید خانه در این شهر و گرانی زمین و آپارتمان شده است تا جایی که بسیاری از شیرازی‌ها ناچار به مهاجرت به شهرهای مجاور یا حاشیه شهر شده‌اند. این توسعه سریع و انفجار جمعیت، چالش‌هایی را برای مدیریت شهری به‌وجود آورده است.
چالش آب
با رشد بی رویه جمعیت در دهه‌های اخیر، الگوی مصرف آب در شیراز تغییر کرد. مشکل کم آبی به‌ویژه در تابستان تبدیل به یک معضل جدی در این شهر شده است. آب آشامیدنی مورد نیاز شیراز بیش از ۱۴۰ میلیون مترمکعب در سال است که ۲۲ درصد آن از آب‌های سطحی و از طریق سد درودزن و ۷۸ درصد هم از طریق آب زیرزمینی و ۱۸۹ حلقه چاه تامین می‌شود. برداشت بی رویه از سفره‌های زیرزمینی باعث بروز مشکلاتی چون فرونشست زمین خواهد شد. سد درودزن منبع تامین آب کشاورزی زمین‌های زراعی مرودشت، خرامه و زرقان بوده که اختصاص آن به آب آشامیدنی شیراز و مرودشت، باعث بیکاری کشاورزان شده است. به گفته مسئولان ادامه این وضعیت شاید جیره‌بندی آب را در پی داشته باشد.
چالش مدیریت شهری
مهاجرت‌های صورت گرفته به شیراز موجب شده تا درصد قابل توجهی از ساکنان شیراز و به تبع مدیران شهری آن، اهل این شهر نباشند. مساله مدیران غیربومی سبب شده تا حس تعلق آنها به شهر به اندازه کافی نباشد. به‌علاوه این امر سبب قوم گرایی (اقوام مقیم شیراز) در انتصابات مدیران شهری نیز شده است. این قوم گرایی در انتخابات شورای شهر به وضوح قابل رویت است. همچنین نگاه برخی مدیران به پست‌های مدیریت شهری به عنوان پله‌ای برای مراحل بعدی است. این مساله سبب می‌شود مدیران شهری برای دستیابی به موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی بهتر از پرداختن به امور زیربنایی فاصله بگیرند و به امور چشمگیر روبنایی بپردازند.
چالش بافت تاریخی
منطقه تاریخی در مرکز اصلی شیراز و طی یک فرآیند تدریجی ۱۳۰۰ ساله از دوازده محله تشکیل یافته است. حدود ۸۰۰ اثر ارزشمند معماری، ۲۲ گذر تاریخی، سه حرم شاهچراغ، سید علاءالدین حسین و سید تاج الدین غریب به مثابه قطب‌های اعتقادی – زیارتی و تنها نمونه شهر زندیه در منطقه تاریخی فرهنگی شیراز وجود دارد. اما یکی از مشکلات بافت تاریخی شیراز این است که ساکنان قدیمی، بافت تاریخی این شهر را ترک کرده‌اند و برای احیای مجدد نیاز است شرایطی ایجاد شود تا دوباره آنها به بافت تاریخی بازگردند. بخش وسیعی از این منطقه در حال حاضر محل تجمع تهیدستان شهری و اقشار مهاجر جویای کار است که به دنبال مسکن ارزان موجود در بافت فرسوده به این منطقه کشیده شده‌اند.
چالش باغ‌های شیراز
باغ‌های شمالی و غربی شـیراز علاوه بر عنصری هویت ســاز در نظام شهری، نقش مهمی در توسعه شهری داشته‌اند. افزایش جمعیت شهر و رشد شتاب‌زده ناشی از آن، باعث شد نیمی از باغ‌های شیراز در فاصله دهه‌های ۴۰ تا ۷۰ و به ویژه بعد از سال ۵۵ تخریب شدند و زیر پوشش ساخت و ساز رفتند.
مساحت باغ‌های شیراز که زمانی ۳۵۰۰ هکتار بود اکنون به ۱۵۰۰ هکتار رسیده و بسیاری از درختان شیراز در حال خشک شدن هستند.
چالش شهر صدرا
هدف از ایجاد شهرهای جدید، حل مشکلات مسکن و نارسایی‌های امور زیربنایی شهرها، تمرکز زدایی، جذب سرریزهای جمعیتی، جلوگیری از توسعه بی‌رویه شهرها، تعادل رشد اقتصادی و اجتماعی، جلوگیری از حاشیه‌نشینی، ایجاد اشتغال در شهر جدید و جلوگیری از خوابگاهی شدن آنها و سبک شدن بار ترافیک در شهرهای بزرگ بود. اما با تاسیس شهر صدرا نه تنها هیچ یک از این مشکلات حل نشد بلکه با توسعه شیراز، مدیریت شهری به فکر الحاق شهرصدرا به شیراز افتاد. این به معنی شکست قطعی پروژه صدرا به عنوان یک شهر اقماری است که کمکی به بهبود وضعیت شیراز نکرد.
چالش‌های گردشگری
در بیشتر کشورهای جهان، دولت‌ها برای تبلیغات جاذبه‌های گردشگری در رسانه‌ها هزینه می‌کنند. اما در ایران این اتفاق به شکل هدفمند صورت نمی‌گیرد و به‌تبع شهرداری شیراز هم تلاشی در این زمینه انجام نمی‌دهد. با اینکه بیشتر گردشگران خارجی را اروپائیان تشکیل می‌دهند، اما برای جذب آنان به ویژه در تعطیلاتی مانند کریسمس، برنامه‌ای وجود ندارد. شیراز به عنوان یکی از قطب‌های پزشکی کشور بیش از ۴۰ بیمارستان تخصصی و فوق تخصصی دارد که به صورت محدود به جذب توریسم پزشکی می‌پردازند. عموما عرب‌های ساکن حاشیه خلیج فارس برای دریافت خدمات پزشکی به ایران می‌آیند ولی برای آنان هم برنامه مشخصی وجود ندارد. معرفی شهر در سطح جهانی و جذب گردشگر بدون تبلیغات از مزایای پیوستن به شهرهای خلاق یونسکو است. اما هیچ دستگاهی در شیراز سعی نکرد این شاخص‌ها را گردآوری کرده و پرونده جامعی به یونسکو ارائه دهد.
البته بیماری کرونا نیز بر گردشگری شیراز همچون سایر شهرهای جهان تاثیر منفی گذاشت. شیراز در سال ۹۹ با کاهش ۸۲ درصدی گردشگران نسبت به سال ۹۸ و در نوروز امسال با کاهش ۸۴ درصدی گردشگران نسبت به مدت مشابه همان سال مواجه بود.
بی‌توجهی به ظرفیت‌های فرهنگی
شیراز به دلیل داشتن ظرفیت‌های فرهنگی بسیار همواره متفاوت بوده اما به دلیل نبود توجه کافی به همین ظرفیت‌های فرهنگی به نظر می‌رسد از ریل توسعه متوازن خارج شده است. این در حالی است که شهرهای کشورهای توریستی در قواره شیراز توانسته‌اند با کسب درآمدهای پایدار از این مزیت‌های تاریخی، هویتی و فرهنگی به شهرهای ثروتمندی تبدیل شوند.
به عنوان مثال؛ با وجود برخورداری شیراز از ظرفیت‌های فرهنگی مانند آرامگاه حافظ، سعدی، شوریده شیرازی و زمینه‌های ادبی بسیار، اما موفق به کسب عنوان دومین شهر خلاق ادبی جهان در سال ۲۰۱۷ نشد و در فهرست ۸ شهر ادبیات یونسکو جایگاهی به دست نیاورد. طبق اعلام یونسکو شهرها باید زمینه فعالی در حوزه‌های هنر مردمی، فولکلور، ادبیات، موسیقی، ناشران فعال، حضور شعر در زندگی روزانه، حمایت از انتشار ادبیات خارجی و حمایت از ادبیات در رسانه‌ها داشته باشند تا مورد توجه قرار گیرند.
