به گزارش بهداشت نیوز، با این حال، تصور رایج اما نادرستی وجود دارد که مصرف هرچه بیشتر این مواد، برابر با سلامتی بیشتر است؛ اینجاست که پدیدهای نگرانکننده به نام «مسمومیت با مکملهای ویتامینی» یا «هایپرویتامینوز» به وجود می آید؛ این حالت زمانی پیش میآید که فرد، به ویژه بدون تجویز پزشک و به صورت خودسرانه، مقادیر بسیار بالایی از ویتامینها را از طریق فرآوردههای مکمل دریافت کند.
برای درک بهتر این موضوع، باید ویتامینها را به دو دسته کلی «ویتامینهای محلول در چربی« و «ویتامینهای محلول در آب» تقسیم کنیم؛ این تقسیمبندی، کلید درک چرایی بروز مسمومیت است.
ویتامینهای محلول در چربی: ذخیره شدن و خطر انباشت
این گروه ویتامینهای A، D، E و K را شامل میشود؛ ویژگی بارز این ویتامینها این است که در بافتهای چربی بدن و کبد ذخیره میشوند؛ بدن قادر به دفع سریع مقادیر اضافی آنها نیست و در صورت مصرف مازاد به طور مداوم، این مواد در بدن انباشته شده و پس از گذر از یک آستانه، مانند سم عمل میکنند.
مسمومیت با ویتامین A : مصرف بلندمدت و بیش از اندازه این ویتامین میتواند به عوارض جدی منجر شود؛ این عوارض شامل فشار بر جمجمه، سردردهای شدید، تاری دید، حالت تهوع، خستگی، خشکی پوست و ترک خوردن لبها است؛ در موارد حاد، حتی میتواند به آسیب کبدی منجر شود؛ برای زنان باردار، مصرف بیش از حد ویتامین A در سه ماهه اول بسیار خطرناک است و ممکن است سبب بروز ناهنجاریهای مادرزادی در جنین شود.
مسمومیت با ویتامین D: شاید بتوان گفت این مورد از شایعترین و در عین حال خطرناکترین انواع مسمومیتهای ویتامینی است؛ از آنجا که این ویتامین در جذب کلسیم نقش دارد، مقادیر بسیار بالای آن منجر به افزایش غیرطبیعی سطح کلسیم خون میشود؛ این حالت میتواند باعث رسوب کلسیم در بافتهای نرم مانند کلیهها (ایجاد سنگ کلیه)، رگهای خونی، قلب و ریه شود؛ علائمی مانند استخوان درد، ضعف عضلانی، کاهش اشتها، تهوع و در نهایت نارسایی کلیوی از پیامدهای احتمالی آن هستند.
مسمومیت با ویتامین E و k: اگرچه کمتر شایع است، اما مصرف مقادیر بسیار زیاد ویتامین E میتواند با خطر افزایش خونریزی همراه باشد، زیرا این ویتامین اثر رقیقکنندگی خون دارد؛ در مورد ویتامین K نیز که در فرآیند انعقاد خون نقش اساسی دارد، مصرف بیش از حد میتواند با اثر داروهای رقیقکننده خون مانند وارفارین تداخل ایجاد کند.
ویتامینهای محلول در آب: خطری پنهان در مصرفهای بسیار بالا
این گروه شامل ویتامین C و ویتامینهای گروه B مانند B1، B2، B3، B6، B12 و اسید فولیک میشوند؛ از آنجا که این ویتامینها در آب حل شده و مقادیر اضافی آنها معمولاً از طریق ادرار دفع میشود، خطر مسمومیت با آنها در مقایسه با گروه قبلی کمتر به نظر میرسد، اما این به معنای بی خطر بودن مصرف مقادیر بسیار بالا نیست.
مسمومیت با ویتامینهای گروه B: به عنوان مثال، مصرف دوزهای بسیار بالای ویتامین B6 برای مدت طولانی میتواند به آسیب عصبی منجر شود که علائمی مانند بیحسی و گِزگِز در دستها و پاها دارد؛ همچنین، نیاسین (ویتامینB3 ) در دوزهای بالا میتواند باعث قرمزی و گُرگرفتگی پوست، آسیب کبدی و افزایش قند خون شود.
مسمومیت با ویتامین C: اگرچه بدن قادر به دفع مقادیر اضافی این ویتامین است، اما مصرف مقادیر بسیار زیاد(گاهی بیش از ۲۰۰۰ میلی گرم در روز) میتواند باعث مشکلات گوارشی مانند اسهال، حالت تهوع و دردهای شکمی شود؛ همچنین، در برخی افراد، این امر خطر تشکیل سنگهای کلیه از نوع اگزالات را افزایش میدهد.
ریشههای این باور نادرست و مصرف بیرویه:
چرا افراد به سمت مصرف خودسرانه و گاه بسیار زیاد مکملهای ویتامینی گرایش پیدا میکنند؟ چند عامل اصلی در این زمینه نقش دارند:
تبلیغات گمراهکننده: برخی از شرکتهای تولیدکننده مکملها با بزرگنمایی فواید محصولات خود و کوچکنمایی یا سکوت در مورد عوارض بالقوه، این تصور را ایجاد میکنند که مصرف این فرآوردهها کاملاً بیضرر و یک راهکار سریع برای سلامتی است.
باورهای عامیانه: تفکری مانند «هرچه بیشتر، بهتر» در ذهن بسیاری از مردم ریشه دوانده است؛ آنها گمان میکنند که با مصرف دوزهای بالاتر، سیستم ایمنی قویتری پیدا کرده یا سریعتر به نتیجه مطلوب میرسند.
درمان خودسرانه: برخی افراد بدون مراجعه به پزشک یا متخصص تغذیه و تنها بر اساس علائمی که در خود میبینند یا توصیه دوستان، اقدام به خرید و مصرف مکمل میکنند؛ این در حالی است که بسیاری از علائم(مانند خستگی) میتوانند ریشه در مشکلات دیگری داشته باشند که مصرف مکمل نه تنها کمکی نمیکند، بلکه ممکن است وضعیت را پیچیدهتر کند.
تمرکز بر مکمل به جای رژیم غذایی سالم: برخی ترجیح میدهند به جای اصلاح الگوی غذایی و گنجاندن مواد غذایی تازه و طبیعی، با خوردن یک قرص، کمبودهای بدن خود را جبران کنند، این در حالی است که ویتامینهای موجود در مواد غذایی به همراه سایر ترکیبات مفید و فیبر، به طور همافزایی عمل کرده و جذب و اثرگذاری بهتری دارند.
راهکارهای پیشگیری و درمان صحیح
پیشگیری از مسمومیت با مکملهای ویتامینی، کاملاً امکانپذیر است؛ نخستین و مهمترین گام، پرهیز از مصرف خودسرانه است؛ پیش از اقدام به مصرف هرگونه مکمل، ضروری است که با یک پزشک مشورت شود؛ پزشک با توجه به شرایط فرد (مانند سن، جنس، وضعیت سلامتی، رژیم غذایی و احتمال بارداری) و در صورت لزوم با درخواست آزمایش خون، نیاز واقعی بدن را ارزیابی کرده و در صورت وجود کمبود، نوع و دوز دقیق مکمل را تجویز میکند.
تاکید بر دریافت ویتامینها از طریق یک رژیم غذایی متعادل و متنوع، کلید اصلی سلامتی است؛ یک برنامه غذایی که شامل مقادیر کافی از میوهها، سبزیهای رنگارنگ، غلات کامل، حبوبات، پروتئینهای کمچرب و چربیهای سالم باشد، میتواند نیاز بدن به اغلب ویتامینها را به طور طبیعی تامین کند.
در نهایت، باید به این باور برسیم که مکملهای ویتامینی، همانطور که از نامشان پیداست، تنها «مکمل» یک رژیم غذایی سالم هستند و نه جایگزین آن؛ این فرآوردهها در جای خود و تحت نظارت پزشکی میتوانند مفید باشند، اما مصرف بیرویه و غیراصولی آنها، همان داروی نجاتبخش را به زهری کند تبدیل میکند که سلامتی را به مخاطره میاندازد؛ عقل سلیم حکم میکند که به جای پیروی از مُد و تبلیغات، بر پایه علم و توصیه متخصصان گام برداریم تا سلامت خود را به بهترین شکل ممکن حفظ کنیم.
دکتر «آرش دشتابی» دکترای تخصصی تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز
