خبرگزاری مهر - گروه استانها؛ بابک آدیگوزلی: شب یلدا یا شب چله، بهعنوان یکی از کهنترین آئینهای ایرانیان، همزمان با طولانیترین شب سال در واپسین روزهای آذرماه برگزار میشود و نمادی از زایش نور و فزونی روشنایی در آستانه زمستان است؛ آئینی ریشهدار که در باورهای مردمی به تولد خورشید تعبیر شده و در پهنه جغرافیایی ایران، متناسب با فرهنگها و سنتهای بومی، جلوهها و آئینهای متنوعی یافته است، بهگونهای که بهویژه در مناطق روستایی و عشایرنشین، با مراسمی خاص و معناگرا همراه بوده و از فردای آن، با آغاز چله بزرگ زمستان، پیوندی ژرف میان طبیعت، زمان و زیستفرهنگ ایرانیان شکل میگیرد.
یلدا فرصتی برای صلهرحم و تجلی صفا و مهربانی
شب یلدا فرصتی مغتنم برای گردهمآیی صمیمانه خانوادههاست؛ شبی که در واپسین دقایق آذرماه، ورق تقویم سال برمیگردد و دلها به بهانه طولانیترین شب سال به هم نزدیک میشود. در این شب کهن، اعضای خانواده گرد هم میآیند تا از روزهای خوب خداوند سخن بگویند و فارغ از پیچوخمهای زندگی، یکدیگر را به شنیدن خاطرات شیرین و لحظههای ناب مهمان میکنند و پیوند مهر و امید را در دلها زنده نگه میدارند.
شب یلدا در نقاط مختلف کشور جلوهها و آئینهای گوناگونی به خود میگیرد و هر منطقه، متناسب با فرهنگ و سنن بومی خویش، این شب کهن را گرامی میدارد؛ آیینهایی که بهویژه در مناطق روستایی و عشایرنشین، رنگوبویی اصیلتر و زندهتر دارند. در دیار آذربایجان و اردبیل، این شب به نام «چیلهگئجهسی» شناخته میشود و عشایر غیور شاهسون نیز در واپسین شب پاییز، با پاسداشت سنتهای گرم و دیرینهای که هنوز استوار و پابرجاست، به استقبال زمستان میروند و پیوند دیرین خود با طبیعت و آئینهای نیاکان را زنده نگه میدارند.
آئین کهن شب چله / سنتهایی که فراموش نمیشود
خوردن هندوانه، انار و آجیل، گرفتن فال حافظ، قصهگویی بزرگان خانواده و برپایی دورهمیهای صمیمی تا سپیدهدم، از آداب دیرینه و دلنشین شب یلدا بهشمار میرود. شب چله در میان عشایر غیور شاهسون پارسآباد، در مرز ایران و جمهوری آذربایجان، نیز با آئینها و رسوم خاصی همراه است؛ آیینهایی که در کنار برگزاری دورهمیهای خانوادگی، استفاده از تنقلات و غذاهای محلی و مخصوص را بهعنوان بخشی جداییناپذیر از این شب کهن برجسته کرده و آوازه آن را در منطقه ماندگار ساخته است. این در حالی است که امروزه در برخی مناطق شهری، بخشی از آئینهای شب یلدا رنگ باخته و دورهمیهای حضوری تا حدی جای خود را به ارتباطات مجازی دادهاند، اما عشایر شاهسون پارسآباد همچنان با وفاداری به سنتهای گذشته، این شب را بهصورت حضوری و در فضایی صمیمی، به یاد ایام قدیم و با هدف زنده نگه داشتن آئینهای باستانی، تا طلوع صبح پاس میدارند.
آئین و آداب شب چله در مناطق عشایرنشین استان اردبیل و دشت مغان را میتوان اینطور تشریح کرد؛ آئینهایی که به دور از تجمل و با همان فرهنگ اصیل و ریشه دار کهن برای نزدیکی بیش از پیش قلبها به یکدیگر برگزار میشود.
خونچه عروس، سنت دیرپای شب یلدا برای تازه عروس و داماد
از دیگر آئینهای این شب، رسم «بردن چله» برای نوعروسان از سوی خانواده داماد است؛ رسمی دیرینه که در گذشته، وسایل مورد نیاز شب یلدا بههمراه لباسهای گرم و زمستانی عروس، در سینیهای بزرگ مسی و با تزئیناتی ویژه تهیه میشد و به خانه عروس میبردند. پس از برگزاری آئینی خاص، خانواده عروس نیز با تنقلات ساده و ویژه این شب از مهمانان پذیرایی میکردند. همزمان با فرارسیدن شب یلدا، تازهدامادها با تکریم و همراهی شایسته خانوادهها در این آئین حضور مییابند و با تدارک هدایای خاص و سبد خونچه، ارادت و توجه خود را به عروس نشان میدهند. یلدا در میان تازهعروسهای عشایر مغان که دوران نامزدی را سپری میکنند، حالوهوایی گرمتر و صمیمیتر دارد؛ آئینی که گرمای عشق زوجهای جوان را در دل شبهای سرد و تاریک زمستان، روشنتر و ماندگارتر میسازد.
عشایر شاهسون شهرستان پارسآباد، بر پایه رسوم کهن، در شب یلدا که در میان آنان به «چیلهگئجهسی» شهرت دارد، با هدف حضور در خانه عروس، هدایایی را بههمراه هندوانه درون خونچهها قرار میدهند. در این خونچهها اقلامی همچون هندوانه، انار و لباس ویژه عروس تعبیه میشود و روی آن نیز ترجیحاً با پارچههای قرمز یا رنگین، به نشانه شادی و میمنت، تزئین میگردد.
از سوی دیگر، مادر عروس گندم و نخود را که از چند روز پیش در آب یا شیر خیس کرده است، برای پذیرایی از میهمانان شب چله مهیا میکند؛ نوعی پذیرایی ریشهدار در سنت که نمادی از قدردانی متقابل و فزونی برکت در میان خانوادهها بهشمار میرود.
خانواده و آشنایان عروس نیز در شب یلدا، با بهسر گذاشتن خونچهها و در قالب آئینی بانشاط و ویژه، بهسوی آلاچیق عروس حرکت میکنند و پدر داماد با اهدای انعام یا هدایایی، خونچهها را تحویل میگیرد تا بدینترتیب آئین شب چله رسماً آغاز شود.
از دیگر رسوم کهن عشایر در شب چله، فال گرفتن از هندوانه است؛ طی این آئین، بزرگ خاندان سر هندوانه را میبرد و آن را به چهار قسمت تقسیم میکند تا این رسم دیرینه، نشانهای از خیر و میمنت باشد.
در ادامه این رسم، پوست هندوانه کنار کرسیها انداخته میشود و تعبیر فال بر اساس رنگ قطعات تعیین میگردد: اگر دو قطعه سبز و دو قطعه سفید بیافتد، نشانه خیر و برکت است؛ چهار قطعه سبز خبر از بسیار خوب بودن فال میدهد؛ یک قطعه سبز و سه قطعه سفید، فال را باطل میکند و در صورتی که سه قطعه سبز و یک قطعه سفید بیافتد، فال بهعنوان فال خوب تعبیر میشود.
در این محافل ساده، دوری از فضای مجازی یک اصل مهم است تا جوانان نیز در کنار بزرگان ایل و همراه با کودکان و نوجوانان، در مراسمی خانوادگی و پرنشاط که پیامآور عشق و دوستی است، حضوری فعال و پرشور داشته باشند.
در این شب پدربزرگ یا مادربزرگها با گفتن قصههایی از زمان گذشته و یا با خواندن شعر و باز کردن فال حافظ به کانون خانواده و جمع گرمی خاصی میبخشند که این گرمی خوشحالی و شادی اهالی را تا ساعاتی از شب ضامن است.
طولانیترین شب سال به دور از فضای مجازی
هماکنون اگر چه در نقاط مختلف شهری برخی آداب و آئینهای شب یلدا رنگ باخته و حضور در فضای حقیقی جای خود را به فعالیت و دورهمیهای مجازی داده است اما هنوز هم که هنوز است عشایر شاهسون پارسآباد این شب را با دورهمی حضوری و به یاد ایام قدیم و زنده نگهداشتن آداب باستانی به صبح میرسانند.
متأسفانه امروزه بلندترین شب سال در بدعتی قابل توجه گرفتار چشم و همچشمی شده و این رسم غنی به سنتی کمرشکن برای خانوادهها تبدیل شده است اما آئین و آداب شب چله در مناطق عشایرنشین استان اردبیل و دشت مغان را میتوان اینطور تشریح کرد؛ آئینهایی که به دور از تجمل و با همان فرهنگ اصیل و ریشهدار کهن برای نزدیکی بیش از پیش قلبها به یکدیگر برگزار میشود.
باشد که شبهای زندگیمان، همانند طولانیترین شب سال، پر از گرما، مهربانی و صمیمیت خانوادگی باشد؛ شبی برای دور هم بودن، زنده نگه داشتن سنتها و تجربه لحظاتی که یادآور عشق، دوستی و امید در دل زمستان است.
