خبرگزاری مهر، گروه استانها - محمدرضا بهرامی صفت: شب یلدا یا «شب چله» در همدان، تنها یک آئین تقویمی نیست؛ روایت صمیمیتی است که از دل تاریخ و فرهنگ کهن این دیار برخاسته و هنوز هم در خانههای قدیمی و حتی آپارتمانهای امروزی زنده مانده است. همدانیها این شب را فرصتی برای گردهمآمدن، زنده نگه داشتن آئینها و شکست دادن سرمای زمستان با گرمای دلها میدانند.
بعد از صرف آجیل و میوهها، نوبت به قصهگویی بزرگترها میرسد؛ افسانهها، خاطرات قدیمی و روایتهایی از زمستانهای سخت گذشته که نسل به نسل منتقل شدهاند. فال حافظ نیز جایگاهی ویژه در شب چله همدانیها دارد. دیوان حافظ معمولاً به دست بزرگتر خانواده سپرده میشود و نیتها با احترام و سکوت خوانده میشوند.
زمستانهای سخت همدان و هشدار چاووشها برای مهاجرت
محمد صیفیکار در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به آئینها و شیوه زیست مردم این دیار در زمستانهای سخت گذشته اظهار کرد: از ضیافتها و شبچرههای یلدایی در کنار کرسیهای داغ زغالی تا دانالهای یخی، خمرههای ترشی و مربا، همه بیانگر شیوه خاص مواجهه همدانیها با زمستان بوده است؛ همدان در طول تاریخ محل تضارب تمدنها و فرهنگهای مختلف ایرانی بوده و به نوعی چکیدهای از فرهنگهای گوناگون ایرانزمین را در خود جای داده است.
کنشگر گردشگری و فرهنگی همدان با بیان اینکه فاینال و اوج شبنشینیهای همدانیها به ضیافتها و شبچرههای شب یلدا اطلاق میشود، افزود: این ضیافتها معمولاً در منزل یکی از بزرگان فامیل برگزار میشد و تمامی اعضای خانواده و خویشان در کنار یکدیگر جمع میشدند.
صیفیکار خاطرنشان کرد: همدان از گذشته به عنوان شهری پربارش با زمستانهای بسیار سرد شناخته میشد، بهگونهای که در اواسط پاییز، جارچیها و چاووشها در سطح شهر اعلام میکردند افرادی که آذوقه کافی یا امکان گرمکردن خانههای خود را ندارند، برای گذران زمستان به مناطق گرمسیر مهاجرت کنند.
این کنشگر فرهنگی با اشاره به اهمیت تأمین آذوقه در زندگی مردم گفت: گذران زمستان در همدان موضوعی جدی و حیاتی برای مردم بود، از همینرو همدانیها آذوقه مورد نیاز خود را از پیش تهیه و ذخیره میکردند تا در طول زمستان بتوانند از آن استفاده کرده و به حیات روزمره خود ادامه دهند.
صیفیکار افزود: مردم همدان برای اینکه فصل زمستان را به سلامت و بدون مشکل پشت سر بگذارند، محصولات کشاورزی نظیر انگور، توت، زردآلو و دیگر میوهها را خشک میکردند تا فاسد نشوند و بتوانند در زمستان به عنوان شبچره و تنقلات مورد استفاده قرار گیرند.
وی با اشاره به شیوه نگهداری غلات در گذشته بیان کرد: انبارهای گندم به سیلوهای خانگی معروف بودند و گندم پس از تبدیل به آرد در این سیلوها ذخیره میشد تا به تدریج و در زمان مناسب مصرف شود.
صیفیکار ادامه داد: میوهها به ترشی و مربا تبدیل و در خمرهها نگهداری میشدند؛ این خمرهها علاوه بر مربا و ترشی، برای نگهداری سرکه و دیگر فرآوردهها نیز استفاده میشد و به خمره سرکه معروف بودند. همچنین محل نگهداری زغال که حجم زیادی از زغال را در خود جای میداد، «زغالدان» نام داشت.
وی تأکید کرد: تمام این مصادیق نشاندهنده زمستانهای سرد و طاقتفرسای همدان در گذشته است.
کنشگر گردشگری و فرهنگی همدان افزود: هر آنچه قابلیت نگهداری و مصرف داشت، به ترشی و مربا تبدیل میشد و یکی از دلایل تنوع بالای ترشی و مربا در همدان نیز همین موضوع است؛ بهگونهای که حتی از پوست و هسته میوهها نیز برای تهیه این محصولات استفاده میشد.
صیفیکار خاطرنشان کرد: برای نگهداری گوشت و مواد فاسدشدنی، به دلیل نبود یخچال و فریزر در گذشته، مواد غذایی را داخل چاهها آویزان میکردند تا خنک و تازه بماند و از دسترس جانوران دور باشد؛ این روش حتی در فصل گرم سال نیز کاربرد داشت.
وی افزود: با توجه به دشواری تردد در زمستان و نبود دسترسی آسان به سوخت، نفت سفید را در بشکهها و پیتهای نفتی ذخیره میکردند و فضای مخصوص نگهداری آن به «نفتانی» معروف بود.
این کنشگر فرهنگی ادامه داد: از آنجا که در زمستان امکان تردد مداوم وجود نداشت و وسایل حملونقل محدود بود، تهیه اقلام مورد نیاز از سایر شهرها یا حتی سطح شهر برای بسیاری از خانوادهها ممکن نبود؛ به همین دلیل مردم ناچار بودند تمام مایحتاج خود را به مواد قابل نگهداری تبدیل کنند و حتی نان را نیز خشک میکردند.
صیفیکار همچنین به نگهداری احشام در منازل اشاره کرد و گفت: گاو، گوساله، گوسفند، بز و بره را در خانهها و مکانهای مناسب نگهداری میکردند تا در زمان لازم برای مصرف خانوادگی، میهمانیها، مراسم عروسی و دورهمیها از گوشت آنها استفاده شود.
وی افزود: برخی میوهها را در کاغذ میپیچیدند تا ماندگاری بیشتری داشته باشد و آنها را در زیرزمینهایی به نام «سیزان» نگهداری میکردند. همچنین برای نگهداری انگور تازه در زمستان، خوشهای دستنخورده را به خوشه دیگر پیوند میزدند تا تبخیر کاهش یابد.
صیفیکار با اشاره به مواجهه مردم با برفهای سنگین گفت: به دلیل باریکی کوچهها و ارتفاع زیاد برف، برف پشتبامها به سمت کوچه هدایت میشد و اهالی برای جلوگیری از نفوذ برف به منازل، دیوارها را از برف خالی میکردند تا مسیر تردد باز بماند.
وی ادامه داد: زمانی که برفها یخ میزد، برای جلوگیری از انسداد معابر، از زیر برفها تونل یا دالان حفر میکردند تا رفتوآمد مردم از زیر آنها انجام شود.
کنشگر گردشگری و فرهنگی همدان با اشاره به ساختار محلات قدیمی شهر اظهار کرد: محلات قدیم همدان دارای کلیه امکانات از جمله حمام، نجاری، قصابی، نانوایی و حتی گورستان بودند که به این مجموعه «چمن» گفته میشد.
وی با اشاره به گورستانهای قدیمی سطح شهر افزود: موضوع مرگ و میر برای همدانیها از نظر دینی، قومی، ملی و اعتقادی اهمیت داشت به همین دلیل هر محله گورستان مخصوص به خود را داشت و قبرستان متمرکزی در شهر وجود نداشت؛ از جمله گورستانهای قدیمی میتوان به دوگوران، قبر پلویی، جوادیه، بنبازار، سرتپه مصلی، سرتپه شیرسنگی و برج قربان اشاره کرد.
صیفیکار از وجود غسالخانهها در کنار این گورستانها خبر داد و گفت: در ساختار کالبدی حمامها فضایی جداگانه برای غسل اموات در نظر گرفته میشد که از دید عموم بهویژه کودکان دور باشد.
وی با اشاره به مساجد حاج کربلایی علی و کبابیان خاطرنشان کرد: سنگلحدهای قدیمی هنوز در این مساجد باقی مانده و نشانی از آئینهای گذشته است.
شبچرههای زمستانی؛ از لبو تا کدو
این کنشگر فرهنگی با تأکید بر اینکه شب یلدا نمونهای از شبهای زمستانی همدان است، گفت: مردم در تمام طول زمستان تلاش میکردند کنار هم باشند و با توجه به بلندی شبها و تعطیلی یا کاهش فعالیت مشاغل، شبنشینیها و شبچرهها شکل میگرفت؛ شبنشینی به دورهمنشستن و شبچره به تنقلات این دورهمیها اطلاق میشد.
صیفیکار افزود: در این شبنشینیها از میوههای خشکشده نظیر توت، عناب، گردو، برگه زردآلو و بادام استفاده میشد و میوههایی مانند پرتقال یا در دسترس نبود یا تنها خانوادههای مرفه امکان استفاده از آن را داشتند.
وی ادامه داد: محصولاتی مانند لبو، کدو و چغندر نیز که ماندگاری بالایی داشتند، در زیرزمینها نگهداری و در شبچرهها مصرف میشدند.
این کنشگر فرهنگی گفت: اتاقهای نشیمن خانهها متناسب با کرسی و چالهکرسی طراحی میشد و فلسفه اصلی کرسی، ایجاد فضایی برای گردهمآمدن اعضای خانواده بود.
صیفیکار با تأکید بر جایگاه تاریخی همدان اظهار کرد: همدان در طول تاریخ محل تضارب، تعامل و گفتوگوی تمدنها، فرهنگها، اقوام و ادیان مختلف بوده و از تجار و صنعتگران تا کاسبان از مناطق گوناگون در این شهر سکونت داشتهاند.
وی افزود: همدان به عنوان آوردگاه تمدنها و فرهنگهای مختلف اقوام ایرانی، چکیدهای رنگینکمانی از آداب، رسوم، زبانها و گویشهای متنوع است و همواره مرکز تبادل فرهنگی در ایران بوده است.
کنشگر گردشگری و فرهنگی همدان خاطرنشان کرد: این تبادل فرهنگی هنوز هم در روابط روزمره مردم مشهود است، بهگونهای که در گویش همدانی، تأثیر لهجهها، زبانها و حتی ادیان مختلف از جمله واژگانی نزدیک به زبان عبری دیده میشود که نشاندهنده تعامل تاریخی با یهودیان ساکن همدان است.
وی در پایان با اشاره به سرگرمیهای شبنشینیها گفت: در این دورهمیها، داستانها و امثال از زبان بزرگان نقل میشد، کودکان به بازیهایی مانند تیلهبازی، دوز، اسموفامیل مشغول میشدند و خواندن اشعار شاعرانی چون حافظ، باباطاهر و سعدی و گرفتن فال سوزنی و فال کوزه رایج بود که هدف اصلی آن آشنایی نسلهای جوان با ادبیات و زبان فارسی بود.
