خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: وقف، هدیهای ماندگار است که برای خدمت عمومی یا نگه داشتن اصل هر چیزی و جاری بودن سود ناشی از آن در مسیر خیر، نیکی و رضای خدا به کار میرود. وقف در تاریخ و فرهنگ ایران نمونههای متنوع و خلاقانهای دارد که نشاندهنده علاقه ایرانیان به نیکوکاری اجتماعی و انجام کار یا سرمایه گذاری برای بهبود وضعیت معیشت مردم است.
تنوع وقف در کشورمان بسیار زیاد است؛ وقف سایه در کاشان، وقف زمین کشاورزی در اصفهان برای غذای پرندگان در زمستان، وقف دیگهای بزرگ و ظروف و لوازم برای مراسم مذهبی و اعیاد، وقف درختهای گردو برای هزینه مسجد، وقف درختهای بادام و پسته و گردو برای کودکانی که به مساجد میآیند، کاشت درخت توت و وقف آن در میانه راهها برای مسافران و… از دیگر نمونههای جالب وقفهای خُرد مردمی است.
وقفهای بزرگ شاهان و وزیران
نمونههای بزرگ وقف هم در تاریخ بسیار است؛ نسخه خطی وقفنامه شاه عباس در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری میشود، مشتمل بر صورت وقفنامه شاه عباس اول صفوی (حکومت ۹۹۶ - ۱۰۳۸ ق.) است که مواردی را بر «سادات حسینی»، «ساکنین نجف»، «سادات بنیفاطمه»، «مستحقان شیعه»، «مرقد علیبنابیطالب(ع)» و «مقبره صفویه» وقف کرده است.
یک نمونه دیگر ربع رشیدی است، خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی یکی از برجستهترین شخصیتهای علمی و فرهنگی ایران در دوران ایلخانان مغول بود. او با تأسیس مجموعهای عظیم به نام «ربع رشیدی» در تبریز، نقش مهمی در پیشرفت علمی و فرهنگی ایفا کرد. خواجه رشیدالدین برای ساماندهی، تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیتهای فرهنگی و علمی این مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی را تأسیس کرد و یکی از بزرگترین مجتمع یا پردیس دانشگاهی را پدید آورد که مشتمل بود بر کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاههای صنعتی و… او برای تأمین پشتوانه مالی از برای اداره این مؤسسۀ بزرگ، دارایی و املاک زیادی را وقف «ربع رشیدی» کرد.
نسخه اصلی وقفنامه ربع رشیدی به خط خواجه رشیدالدین فضلالله، که حاوی اطلاعات دقیق و مستندی دربارۀ شیوه فعالیتهای علمی، آموزشی، تشکیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصر و… بود، در کتابخانۀ مرکزی تبریز نگهداری میشود. اقدامات خواجه رشیدالدین در حوزه علم و فرهنگ، نقش بزرگی در ارتقای تمدن اسلامی و ایرانی داشته و نام او را بهعنوان یکی از بزرگترین واقفان تاریخ ثبت کرده است. این نسخه در کمیته ملی حافظه جهانی کمیسیون ملی ایران ثبت ملی شده و در برنامه حافظه جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است.
در دوره قاجار نیز شاهد موقوفات علمی و فرهنگی برجستهای بودهایم. از جمله میتوان به موقوفه مدرسه سپهسالار (مطهری) اشاره کرد که توسط میرزا حسینخان سپهسالار در سال ۱۲۹۶ هجری قمری تأسیس شد. کتابخانه این مدرسه به ویژه در بخش نسخ خطی، از کتب نفیسی برخوردار است که یاد و نام بانیان آن را جاودانه کرده است. همچنین حسن مستوفیالممالک، نخستوزیر دوران قاجار و پهلوی، بخش بزرگی از املاک پدری خود از جمله باغهای ونک را وقف «مدرسه عالیه دختران» کرد تا زمینه احداث دانشگاهی برای آموزش دختران فراهم شود؛ مدرسه عالیه دختران در سال ۱۳۴۳ تأسیس شد و بعدها به «دانشگاه الزهرا تبدیل شد، که طبق وقفنامه به تحصیل دختران اختصاص دارد.
موقوفه های اهل علم و هنر و فرهنگ
کتابخانه و موزه ملی ملک یکی از برجستهترین مراکز فرهنگی ایران است که با وقف حاج حسین آقا ملک در سال ۱۳۱۶ خورشیدی تأسیس شد. وی با وقف کتابخانه، موزه و املاک فراوان به نام حضرت امام رضا (ع)، میراثی ارزشمند برای فرهنگ و علم ایران به جا گذاشته است. کتابخانه او با داشتن نفایس خطی، یکی از مهمترین مراکز پژوهشی برای محققان و دانشمندان به شمار میرود. نسخ خطی موجود در این کتابخانه بیانگر ذوق و شناخت عمیق این شخصیت برجسته در انتخاب آثار ارزشمند هستند. این مجموعه با دارا بودن بیش از ۲۰ هزار نسخه خطی نادر و نفیس، بهعنوان یکی از بزرگترین کتابخانههای نسخ خطی در ایران شناخته میشود. ساختمان جدید این مرکز در باغ ملی تهران در سال ۱۳۷۵ به بهرهبرداری رسید و همچنان بهعنوان یکی از مهمترین مراکز نگهداری نسخ خطی و آثار فرهنگی فعالیت میکند.
کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی یکی از بزرگترین و معتبرترین کتابخانههای جهان اسلام در قم است که بهعنوان میراث مکتوب شیعه شناخته میشود. آیتالله سید شهابالدین مرعشی نجفی این کتابخانه را در دهه ۱۳۴۰ شمسی با هزینه شخصی و جمعآوری نسخههای خطی از نجف بنیان نهاد؛ در سال ۱۳۵۳ شمسی با بیش از ۱۶ هزار جلد کتاب افتتاح شد و تمام مجموعه به صورت عمومی وقف گردید. ایشان حتی وصیت کردند که در کتابخانه دفن شود تا نماد تعهد به علم باشد. امروزه بیش از ۸۵ هزار نسخه خطی، یک میلیون جلد کتاب چاپی، و صد هزار سند تاریخی دارد؛ موقوفات شامل املاک در قم، تهران و اصفهان است. گنجینههای تخصصی مانند اسناد علما، نامههای امام خمینی، و آرشیو کتابهای نادر، آن را به قطب پژوهشی تبدیل کرده است. این کتابخانه به عنوان وقف عام، برای همه محققان رایگان، و تولیت آن بر عهده خانواده مرعشی است.
کتابخانه وزیری نیز از دیگر کتابخانههای مهم ایران است که در شهر یزد قرار دارد. این کتابخانه در سال ۱۳۳۴ خورشیدی توسط حجةالاسلام سید علی محمد وزیری تأسیس و در سال ۱۳۴۸ وقف آستان قدس رضوی شد. این مرکز با داشتن مجموعهای ارزشمند از نسخ خطی، کتب چاپ سنگی و منابع چاپی، بهعنوان یکی از گنجینههای فرهنگی کشور شناخته میشود. کتابخانه وزیری با مساحت شش هزار مترمربع، امکانات گستردهای برای پژوهشگران و علاقهمندان فراهم کرده است.
موقوفات فرهنگی و علمی در تاریخ ایران و جهان نقش مهمی در توسعه دانش و فرهنگ داشتهاند. در ایران، موقوفات محمود افشار از نمونههای برجستهای است که در زمینههای مختلف از جمله آموزش زبان فارسی، پژوهشهای ایرانشناسی و انتشار کتب علمی خدمات بسیاری ارائه کرده است. این موقوفات تحت نظر مرحوم ایرج افشار فعالیت میکردند و نقش مهمی در ترویج فرهنگ ایرانی داشتند.
موقوفههای خارج از ایران
در خارج از ایران نیز موقوفاتی با هدف مشابه وجود داشتهاند. به عنوان مثال، اوقاف گیب که در سال ۱۹۰۲ میلادی توسط جین گیب به یادبود پسرش ایلیاس تأسیس شد، به انتشار کتب علمی به زبانهای فارسی، عربی و ترکی اختصاص یافت. این اقدامها نشاندهنده توجه به اهمیت حفظ و گسترش دانش و فرهنگ اسلامی و ایرانی در سطح جهانی است. یکی از آثار برجستهای که توسط اوقاف گیب منتشر شد، کتابهای «چهار مقاله عروضی سمرقندی» و «تاریخ جهانگشای جوینی» بود که با تلاش مرحوم علامه قزوینی در انگلستان به چاپ رسیدند. این نمونهها نشاندهنده ارزش والای وقف در توسعه فرهنگی و علمی هستند و میتوانند الهامبخش علاقهمندان به گسترش فرهنگ اسلامی و ایرانی باشند.
واقفان مسلمان، نمونههای بینظیر مهربانی، رواداری و انسانیت
تنوع و گستردگی وقف در جوامع اسلامی نشاندهنده روحیه نوعدوستی و توجه به نیازهای انسانی است. در این میان، دو نمونه برجسته از وقفهای تاریخی، بیانگر عمق انساندوستی و بلندنظری واقفان مسلمان است.
نخست، نمونهای است که مرحوم سیدجعفر شهیدی در نامهای که به مجلۀ وقف میراث جاویدان نوشته آن را بیان نموده؛ و حکایت آبانباری در یزد است که برای تأمین آب آشامیدنی ساخته شده بود. زمانی که زنی یهودی برای برداشتن آب به این آبانبار مراجعه کرد و با اعتراض مردم مواجه شد، بانی آن آبانبار اعلام کرد که هنوز صیغه وقف آن را جاری نکرده است و از آن لحظه به بعد، این آبانبار را بهطور خاص برای استفاده یهودیان وقف کرد. سپس وعده داد که آبانباری بزرگتر و بهتر برای مسلمانان خواهد ساخت و به وعده خود عمل کرد.
دومین نمونه، وقف برای آزادی اسیران مسیحی است. ابنبطوطه در سفرنامه خود از مرد مسلمانی در دمشق یاد میکند که پس از جنگهای صلیبی، بخشی از دارایی خود را وقف کرد تا اسیران مسیحی آزاد شده و به خانوادههای خود بازگردند. این اقدام در شرایطی انجام شد که مسلمانان در این جنگها آسیبهای بسیاری دیده بودند، اما این واقف با روحیهای جوانمردانه چنین تصمیمی گرفت.
این نمونهها تنها گوشهای از ارزشهای والای انسانی در فرهنگ اسلامی و ایرانی هستند که بیانگر رفتار شایسته مسلمانان با هموطنان غیرمسلمان خود بودهاند.
وقف کتاب و کتابخانه، تلاش برای گسترش دانایی و روشن نگاه داشتن چراغ خِرد
وقف کتاب در تاریخ ایران جایگاه ویژهای داشته و از موارد برجستهای است که نشاندهنده فرهنگ دوستی و علاقه به علم در میان ایرانیان بوده است. نخستین کتاب وقفی، قرآن کریم بود و پس از آن کتب حدیثی، منابع روایی و کتب درسی طلاب و دانشجویان مورد توجه واقفان قرار گرفت.
و از آن زمان تاکنون در حرم رضوی قرار داشته است.
مالک نسخه در آن زمان فردی به نام علی بن ابیالقاسم المقرئ السروی بوده است.
در تاریخ ایران فرهنگی، وقف کتابخانهها بهطور گستردهای رواج داشته است، بهطوری که نمونهای مشابه در شرق و غرب عالم یافت نمیشود. خواجه نصیرالدین طوسی در دوره مغول با تأسیس کتابخانه رصدخانه مراغه، حدود ۴۰۰ هزار کتاب را وقف کرد. ماجرای خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی و بنیانگذاری ربع رشیدی و وقف مدارس، مساجد و کتابخانهها هم پیشتر گفته شد.
نمونههایی از این سنت ارزشمند در اسناد تاریخی به چشم میخورد که در آنها افراد خیراندیش، کتابخانهها یا حتی درآمد مکانهایی مانند حمامها را برای نشر علم و گسترش دانش وقف کردهاند. برای مثال، ابوالمفاخر در کتاب خود «اوراد الاحباب» اشاره کرده که نسخههایی از کتابهایش برای استفاده عموم طلاب و علما در دسترس بوده و حتی متولی خانقاه موظف بوده کاغذ، مرکب و قلم لازم را برای رونویسی فراهم کند. این نشاندهنده اهمیت و اهتمام افراد به انتشار دانش در آن دوران است.
همچنین، حاجی محمدعلی کوزهکنانی در وقفنامهای که به سال ۱۲۰۱ هجری قمری تنظیم شده، کتابهای خود را به علما و طلاب علوم دینی وقف کرده است. او شرایطی همچون عدم فروش، رهن یا تصرف دیگر در کتابها و همچنین مدت زمان معین برای امانت گرفتن آنها را تعیین کرده بود.
در دوره صفوی نیز موقوفههای بسیاری برای تألیف، استنساخ و مطالعه کتابها وجود داشت. یکی از نمونههای جالب، وقف درآمد حمام خسروآقا در نقشجهان اصفهان بود که صرف رونویسی و استنساخ کتابها میشد. آثار بهجا مانده از این موقوفهها هنوز در برخی کتابخانهها موجود است.
علاوه بر این، کتابخانه عزیزیه مرو در قرن سوم هجری یکی از کتابخانههای عمومی و مهم زمان خود بود که دوازده هزار جلد کتاب وقف عام داشت. به گفته یاقوت حموی، امانت گرفتن کتاب از این کتابخانه بسیار آسان بود و حتی او توانسته بود دویست جلد کتاب را همزمان امانت بگیرد.
این نمونهها نشان میدهند که وقف کتاب و تلاش برای گسترش دانش، بخشی جداییناپذیر از تاریخ فرهنگ اسلامی و ایرانی بوده است.
