به گزارش مشرق، در سالهای اخیر رقابت ایالات متحده و چین بر سر کنترل مواد معدنی کمیاب به دلیل کاربرد آنها در فناوری و صنایع حساس مانند صنایع دفاعی، تشدید شده است. در این میان، قاره آفریقا توجه این دو قدرت جهانی و حتی برخی قدرتهای میانی را نیز به خود جلب کرده است، زیرا آفریقا مقادیر بسیار فراوانی از این مواد معدنی را در اختیار دارد، بهطوریکه نیمه جنوبی این قاره مملو از مواد معدنی است که تأثیر بالایی بر زندگی مدرن دارند و مناطق معدنی از جمهوری دموکراتیک کنگو تا آفریقای جنوبی امتداد دارد و بهعنوان کمربند معدنی شناخته میشود.
در این عرصه نیز چین دست بالا را دارد و به مدت ۱۵ سال متوالی بزرگترین شریک تجاری آفریقا بوده و اکنون ایالات متحده تلاشهایی برای احیای کریدور لوبیتو و هدایت صادرات به سمت اقیانوس اطلس در پیش گرفته است.
اهمیت گرافیت
تأثیر جنگ تجاری بین ایالات متحده و چین بر بخش فناوری سبز با کنترل صادرات نیمههادیهای ایالات متحده آغاز و سپس پیامدهای آن به سایر بخشها نیز سرریز شد. در دسامبر ۲۰۲۳، چین کنترل خود بر صادرات گرافیت، عنصر کلیدی مورداستفاده در تولید فناوریهای غیرکربنی مانند باتریها و پنلهای خورشیدی را اعمال کرد و تأثیرهای آن در کوتاهمدت آشکار شد. بهطوری که صادرات گرافیت چین به سایر نقاط جهان در یک ماه ۹۳ درصد کاهش یافت. در این میان، صادرات به ایالات متحده و ژاپن به صفر رسید. از همین روی ایالات متحده برای تأمین گرافیت بازار خود به منابع کشورهای شرق آفریقا بهویژه ماداگاسکار، موزامبیک و تانزانیا روی آورد. این کشورها منابع گرافیت کافی دارند؛ اما مشکل این است که چالشهای قابلتوجهی در حوزه حاکمیت در ماداگاسکار و موزامبیک و برخی چالشهای داخلی برای گنجاندن گرافیت شرق آفریقا در زنجیرههای تأمین خودروهای برقی (EV) ایالات متحده وجود دارد.
گرافیت یک عنصر کلیدی در انرژی و ترانزیت پاک است و از آن در باتریها و موتورهای خودروهای برقی، پنلهای خورشیدی و رآکتورهای هستهای استفاده میشود. در این راستا، تولید جهانی گرافیت تا سال ۲۰۴۰ باید ۸ تا ۲۵ برابر افزایش یابد تا تقاضای جهانی پیشبینیشده توسط آژانس بینالمللی انرژی را برآورده کند. چین تولیدکننده غالب این ماده در جهان است و ۷۷ درصد از تولید جهانی را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داده است. این کشور بزرگترین صادرکننده گرافیت بوده و تا سال ۲۰۲۲، ایالات متحده بزرگترین واردکننده گرافیت فراوریشده بود و پس از آن کره جنوبی و ژاپن قرار داشتند.
تولیدکنندگان گرافیت آفریقا
بر اساس گزارش مؤسسه اقتصاد بینالملل پترسون (PIIE)؛ ماداگاسکار و موزامبیک به ترتیب ۲۱ و ۲۴ درصد از صادرات جهانی گرافیت در سال ۲۰۲۲ را به خود اختصاص دادند. البته، تانزانیا در حال حاضر تولیدکننده حاشیهای است؛ اما ورود سرمایهگذاری مستقیم خارجی در معادن گرافیت این کشور، میتواند آن را به تولیدکننده بزرگ تبدیل کند. در سال ۲۰۲۲، ماداگاسکار و موزامبیک در مجموع ۲۲.۴ درصد از واردات گرافیت ایالات متحده را از نظر حجم و ۹.۶ درصد از نظر ارزش به خود اختصاص دادند و تنها چین با ۴۹ درصد در رتبه جلوتر از آنها قرار داشت.
در مجموع، این سه کشور شرق آفریقا دارای ذخایر گرافیت طبیعی به میزان ۶۷ میلیون تن هستند که نزدیک بهاندازه ذخایر ۷۸ میلیونتنی چین و ۷۴ میلیونتنی برزیل است، دو کشوری که بزرگترین ذخایر جهانی را دارند. باید توجه داشت ایالات متحده بزرگترین اهداکننده کمکهای توسعهای به موزامبیک، تانزانیا و ماداگاسکار است. نظرسنجیهای سال ۲۰۲۲ در موزامبیک و تانزانیا نشان میدهد که ۶۴ درصد از پاسخدهندگان در موزامبیک و ۶۲ درصد در تانزانیا نفوذ ایالات متحده بر کشورهای خود را مثبت میدانند. همچنین، عملیات مربوط به گرافیت در این کشورها توسط متحدان قوی ایالات متحده کنترل میشود. باوجود این مزایا، چالشهای قابلتوجهی برای واردات گرافیت از این کشورها وجود دارد.
شکاف بین حجم صادرات و ارزش، ۲۲.۴ درصد در مقابل ۹.۶ درصد، نشان میدهد که صادرات منطقه به سمت محصولات باارزش افزوده پایینتر، مانند پوسته و گردوغبار، متمایل شده است و بنابراین به فراوری بیشتری برای استفاده در باتریهای خودروهای برقی نیاز دارد. تولیدکنندگان آفریقایی میتوانند به سمت صادرات گرافیت کروی باارزش افزوده بالاتر حرکت کنند، همچنین، چالشهای اساسیتر مربوط به حکومتداری این کشورهاست، زیرا ماداگاسکار و موزامبیک از نظر سیاسی ناپایدار هستند. از این منظر، احتمالاً تانزانیا شریک امنتری باشد.
محیط سیاستگذاری ایالات متحده
البته محیط سیاستگذاری در ایالات متحده چالشهای متعددی را برای تأمین گرافیت از تولیدکنندگان شرق آفریقا ایجاد میکند. وجود قانون کاهش تورم (IRA) برای تأمین داخلی و تأمین از شرکای توافقنامه تجارت آزاد (FTA) ایالات متحده، رفتار ترجیحی ارائه میدهد. هیچ یک از سه اقتصاد شرق آفریقا شریک FTA ایالات متحده نیستند. البته، هر سه کشور واجد شرایط دسترسی ترجیحی به بازار ایالات متحده تحت قانون رشد و فرصت آفریقا (آگوا) هستند؛ اما آگوا یک توافقنامه تجارت آزاد نیست.
صادرات گرافیت از ماداگاسکار، موزامبیک و تانزانیا تنها در صورتی واجد شرایط مزایای مالیاتی تحت IRA هستند که در ایالات متحده فراوری شوند که این امر مانع از آن میشود به سمت فعالیتهای فراوری سودآورتر و حمایتکننده از توسعه صنعتی حرکت کنند. به نظر میرسد گرافیت موزامبیک از این مزیت برخوردار است، زیرا پربازدهترین معدن آن (بالام) متعلق به شرکت «سایرا ریسورسز» است که مالک و گرداننده آن تأسیسات «ویدالیا» لوئیزیاناست که توسط وزارت انرژی ایالات متحده تأمین مالی میشود.
در فوریه ۲۰۲۴، این شرکت به اولین واحد مستقر در ایالات متحده برای پردازش مواد آند تبدیل شد و سیرا را به تنها شرکت گرافیت تبدیل کرد که زنجیره تأمین کامل آن در خارج از چین فعالیت میکند. اگرچه سایر تولیدکنندگان با شرکتهای اروپایی و هندی توافقنامههای خرید منعقد کردهاند، به نظر میرسد سیرا تنها بازیگر منطقهای است که حداقل در کوتاهمدت میتواند از مزایای کامل مشوقهای IRA بهرهمند شود.
نتیجهگیری
ماداگاسکار، موزامبیک و تانزانیا بهعنوان تأمینکنندگان گرافیت از مزایای زیادی برخوردارند. هر سه کشور منابع گرافیت قابلتوجهی دارند، شرکتهای غربی مستقر در کشورهای دوست ایالات متحده عملیات آنها را کنترل میکنند و احساسات عمومی این کشورها نسبت به ایالات متحده بهعنوان یک شریک راهبردی منفی نیست. در میان این سه کشور، تانزانیا باثباتترین کشور از نظر سیاسی و کمترین ریسک سیاسی مربوط به درگیری مسلحانه یا بیثباتی دولت را دارد.
البته، الزامات تأمین منابع تحت قانون IRA مانعی برای مشارکت بیشتر شرق آفریقا در زنجیرههای تأمین خودروهای برقی ایالات متحده است که این چالش را میتوان از چند طریق برطرف کرد:
۱- نماینده تجاری ایالات متحده (USTR) میتواند تلاش کند تا آگوا را بهعنوان یک FTA طبقهبندی کند. هرچند این مسیر از نظر تئوری امکانپذیر است؛ اما احتمالاً غیرممکن خواهد بود، زیرا فضای کنونی کنگره نسبت به FTAها و رویههای اداری آن عمیقاً منفی است.
۲- نماینده تجاری ایالات متحده میتواند از آگوا برای شروع مذاکرات در مورد یک توافق اجرایی چندجانبه و خاص مواد معدنی حیاتی، مشابه توافقنامه ژاپن، یا مجموعهای از توافقنامههای دوجانبه با اقتصادهای غنی از مواد معدنی خاص استفاده کند.
۳- کنگره میتواند آگوا را با اهداف مرتبط با مواد معدنی حیاتی مجدداً تصویب کند. البته، هر یک از این مسیرها با چالشهای سیاسی روبهرو است. بااینحال، تأثیر شدید کنترلهای صادرات چین بر گرافیت که در اوایل سال ۲۰۲۴ به اوج خود رسید، احتمالاً همکاری و اجماع دوحزبی را در مورد گرافیت و سایر منابع معدنی حیاتی تقویت کند.
