عصر ایران ؛ دکتر نسترن کشاورز محمدی - شاید خیلی ها این ضرب المثل را شنیده باشند که" اگر باران می خواهی اول چاله را بکن".
اتفاقا حرف بسیار درستی است؛ از مرحوم مهندس بازرگان جمله ای بدین مضمون نقل قول شده است که دعا کردیم "باران ببارد، سیل آمد" ؛ البته ایشان در مورد مسایل سیاسی بعد از انقلاب این جمله را گفتند ولی در مورد باران در شرایط تغییر اقلیم این حرف درست است، باران اگر بیاید احتمال شدید بودن و توان ایجاد سیل آن بسیار بالا خواهد بود. حداقل در ایران به عللی مانند جنگل زدایی، تخریب بافت زمین و نیز ساختارهای نامناسب شهری ، حتی با اندک بارانی سیل در کوه ها و بیایان ها و خیابان ها راه می افتد!
لذا اکنون که شاید بیش از هر زمانی در آرزوی باران هستیم، یادمان باشد که در صورت بارش تند، به احتمال زیاد سیل شهرها و روستاها و باغ ها و دشت هایمان را فرا خواهد گرفت؛ چون باران امکان نفوذ به داخل خاک سفت دشت ها و مزارع خشک و نیز آسفالت و سیمان را ندارد، پس ناگزیر روان می شود.
به عبارت دیگر، با توجه به چگونگی جدول کشی خیابان ها و اتوبان ها، فضای سبز شهری فقط بخشی از باران که مستقیما روی آن ها می بارد را دریافت خواهند کرد و اگر زمین خشک و لخت باشد، آب بدون جذب در راستای شیب حرکت می کند.
در باغات و مزارع و بیابان ها نیز اگر خاک آمادگی جذب را نداشته باشد فرسایش های قابل توجه رخ می دهد و سیل به راه می افتد و در انتهای کار، ما، مانند کسانی که در آرزوی باران، فقط چند فنجان زیر آسمان گذاشته اند، آب چندانی جمع نخواهیم نکرد!
اساسا در ایران پیشگیری و آمادگی برای بسیاری از مشکلات معنا ندارد، صبر می کنیم، وقتی مشکلی آن هم در شدید ترین حالت اتفاق افتاد، تازه اقدام می کنیم و چون بدون برنامه و عجولانه است، سطحی و احساسی نتیجه می دهد و در نهایت کم اثر یا حتی بی اثر خواهد شد.
مشاهدات نشان می دهد حتی این دوران که قطعی آب بسیار روی می دهد، هیچ علامت جدی برای تغییر در شهر و آمادگی برای استفاده حداکثری از آب باران -به عبارت تخصصی تر"استحصال آب باران"- هنگام باش های آتی دیده نمی شود. حتی هیچ توصیه ای هم از جانب مسئولین به مردم، شهرداران و کشاورزان برای استحصال این منبع رایگان دیده نمی شود.
صرف نظر از برخی اقدامات ارزشمند پژوهشگران کشاورزی در حوزه آبخوان داری و آبخیز داری، چیزی در راستای آگاهی افزایی همگانی، اقدام جمعی و یا تغییر سیاستی در مدیریت شهری وجود خارجی ندارد.
بیاییم این بار قبل بارندگی، تمرین آمادگی کنیم و اقدام کنیم. حتی به اندازه اضافه کردن یک فنجان دیگر!
امید است محققین و کارشناسان نیز فراتر از چاپ مقاله، برگزاری و سخنرانی در همایش های علمی که به جای خود لازم است، ایده ها و راهکارهای عملی را در رسانه ها به زبان ساده با مردم و مسئولین به اشتراک بگذارند؛ با این مقدمه طولانی برویم سر اصل مطلب.
ایران همیشه دارای اقلیم خشک و نیمه خشک بوده و به همین دلیل، ایرانیان باستان، از قرن ها قبل دانش و مهارت استفاده هوشمندانه از نزولات آسمانی را داشتند و در عمل هم آن را پیاده کردند.
البته فقط ایرانیان این ابتکارات دریافت حداکثری، ذخیره و مدیریت بهینه مصرف بارش های جوی را نداشته اند و ملل مختلفی در در جهان روش های بسیار هوشمندانه ای به کار برده اند که قدمت برخی از آن ها 7000 سال پیش از میلاد هم عنوان شده است.
با گذر زمان به دلایل متعددی از جمله صنعتی شدن کشاورزی جهت تولید سریع تر، در سطح جهان کم کم این روش ها با لقب هایی چون "قدیمی و سنتی" کنار گذاشته شدند. در نتیجه، در ایران نیز به مرور از این گذشته درخشان فاصله گرفتیم و روش غالب دسترسی به آب ، حفر چاه های متعدد و بی رویه شد که امروزه با عواقب آن شامل پایین رفتن سطح آب چا ه ها، خشک شدن ها و فرو نشست زمین ها و خشکسالی ساخت دست خود نیز مواجه هستیم.
در تجربه شخصی خود در احداث یک باغ دیم در منطقه ثلاث باباجانی و در یک سطح شیب دار، خود شاهد بودم که انجام تغییرات متعدد در زمین برای جذب بهتر آب باران که متخصصین کشاورزی به آن "خاک ورزی" گویند، باعث افزایش رطوبت و سر سبزی خاک شد و در یکی از بارش های شدید، در حالیکه باغ همسایه به علت حرکت خاک با روان آب قابل ورود نبود، هیچ مشکلی در باغ ما ایجاد نشد. تجارب متعدد بسیاری در کشور در این زمینه وجود دارد.
قبل از ارائه مثال هایی از تکنیک های آسان و عملی استحصال آب باران در خانه، خیابان و مزرعه، لازم است با رفتار باران در مواجهه با زمین و ویژگی های آن آشنا شویم.
اگر بعد از یک بارندگی به خیابان، مزرعه و یا به یک زمین کشاورزی بروید متوجه می شوید که همه جای زمین به یک اندازه خیس نیست. مثلا جاهای صاف یا برآمده خشک و یا خشک تر هستند اما چاله ها خیس و حتی دارای آب هستند. ضمنا برخی جاها روان آب جاری شده است، و یا رد پای آن معلوم است. حتی در بیابان و مزارع نیز هر جا کم ارتفاع تر یا چاله بوده آب بیشتری را نگه داشته و جذب کرده است. به این عکس ها نگاه کنید.
اما سوال جالب این است: در شرایطی که در یک زمان و یک مکان، به یک اندازه باران باریده است، چرا بخش های مختلف زمین، دارای رطوبت متفاوتی هستند؟ چرا سطوح صاف و مرتفع تر خشک تر هستند است اما چاله ها و یا سطوح کم ارتفاع تر نه تنها خیس بلکه پر آب است؟
علت این است که به دلایلی چون شیب، ارتفاع نسبت به سطوح همجوار، میزان نفوذ پذیری خاک نسبت به باران، داشتن یا نداشتن پوشش گیاهی، ظرفیتشان برای "جمع آوری"، "جذب" و "نگهداری" آب باران تفاوت دارد و همچنین میزان مواجهه آن ها با باد و آفتاب نیز متفاوت بوده است.
سرعت نفوذ آب باران، علاوه بر شدت و طول مدت بارش، به میزان نفوذ پذیری خاک نیز بستگی دارد. پس در زمینی که سطح آن سفت نیست، متخلخل است، دارای ناهمواری است، به هر علتی مثل ریشه گیاه، شیارهایی از سطح به داخل زمین وجود دارد، چاله دارد یا سوراخ است، آب بیشتر و سریع تر سطح را ترک می کند و به داخل زمین می رود.
با درس گیری از طبیعت که امروزه با تغییرات اقلیمی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته شده اند، جنبشی در جهان برای استفاده حداکثری از بارش های آسمانی شکل گرفته است که هم شامل روش های قدیمی که اثر بخشی آن ها اثبات شده، می شود و هم روش های جدید مبتنی بر اطلاعات و دانش روز.
از پیشروان این جنبش می توان به استرالیا، هند و کشورهای آفریقایی اشاره کرد. روش های مختلفی با نام های مختلف بر اساس اصل ایجاد چاله یا کانال هایی با عمق های مختلف برای به دام انداختن آب باران و محافظت از آن در برابر تبخیر در در دشت ها و زمین های زراعی و حتی فضای سبز شهری وجود دارد. البته آب باران را می شود از سطوح نیز جمع آوری و به داخل تانکری در زمین یا روی زمین هدایت کرد.
در تصاویر زیر فقط چند روش محدود در این باره دیده می شود:
در استرالیا، جمع آوری آب باران از سقف ساختمان ها، سومین منبع مهم تامین آب است، به طوری که یک چهارم خانه ها تانکرهایی برای ذخایر آب باران دارند. شاید گفته شود میزان بارش باران در برخی شهر ها ارزش جمع آوری ندارد، گرچه این استدلال صحیح نیست اما حتی در شهرهای شمالی ایران نیز ندرتا افراد یا حتی سازمان های زیربط اقدام به جمع آوری آب باران می کنند. این در حالی است که مثلا در یک بارش 20 میلیمتری،با سرعت بارش 10 میلیمتر در ساعت، در 2ساعت می توان از یک سقف 250 متر مربعی، 5000 لیتر آب باران جمع کرد.
تصاویر زیر مربوط به روش های جمع آوری اب باران در مناطق شهری است.
جای بسی تاسف است که ما طبق معمول قدر داشته های خود را نمی دانیم. ایرانیان دارای دانش باستانی استفاده بهینه از بارش های جوی بوده اند و گرچه بزرگانی چون دکتر آهنگ کوثر، از میان ما رفته اند ولی دانش، دیدگاه و تخصص ایشان در کارها، مصاحبه ها، مقالات و کتب ایشان هنوز هست و می توان بهره برد. ضمنا هنوز هم متخصصین متبحر متعددی در این کشور وجود دارند که می توان و باید از آن ها کمک گرفته شود. تجارب جهانی نیز پیش روی ماست.
استراتژی فعلی برداشت بیشتر از ذخایر عمیق تر آب و انتقال آب از مکانی دیگر، مسکنی موقت است که خود به سست تر شدن خاک و تشدید نشست خاک می انجامد. راهکار اساسی پیشگیری یا تسکین فرونشست های خاک، افزایش آب لایه های زیرین خاک است، چه منبعی رایگان تر از آب باران و یا ممکن تر از آن؟
باید توجه داشت که راهکار دراز مدت توجه فوری و عملی به آبخیزداری و آبخوان داری و توسعه روش های کشاورزی پایدار و احیاء کننده خاک با مسئولیت پذیری و پاسخگویی مسئولان، شایسته سالاری در مدیریت ها و جلب مشارکت مردمی است. در پایان نقل قولی از مرحوم دکتر آهنک کوثر می نمایم که می گفت: در اقلیم گرم و خشک ایران، به علت تبخیر بالا، نگه داشتن آب روی زمین خردمندانه نیست.
_______________________________________
*علاقمندان جهت آشنایی با اقدامات استحصال آب باران توسط دولت های استرالیا و هند می توانند به منابع زیر مراجعه نمایید.
https://rainwaterharvesting.org.au
https://www.indiawaterportal.org/groundwater/rainwater-harvesting
