خبرآنلاین - در صحنه پیچیده ژئوپلیتیک معاصر، آمریکای لاتین که زمانی «حیاط خلوت» انحصاری ایالات متحده محسوب می شد، امروز به عرصه تقابل قدرت های جدید بین المللی تبدیل شده است. در این میان، روابط راهبردی جمهوری اسلامی ایران با ونزوئلا به عنوان یکی از قابل تامل ترین و مؤثرترین تحولات منطقه ای مورد توجه تحلیلگران قرار گرفته است. این رابطه که در چارچوب مفهومی «محور مقاومت جنوب ـ جنوب» تعریف می شود، نه تنها معادلات سنتی قدرت در نیمکره غربی را دگرگون کرده، بلکه واکنش مستقیم و خصمانه واشنگتن را در پی داشته است.
پیشینه و زمینه های تاریخی
روابط ایران و ونزوئلا مسیری پرفراز و نشیب را از همکاری های اولیه در چارچوب اوپک در دهه های نخست پس از انقلاب اسلامی، تا اتحاد استراتژیک در دوران هوگو چاوز و محمود احمدی نژاد طی کرده است. اما نقطه عطف این رابطه، امضای «سند همکاری ۲۰ ساله» در ژوئن ۲۰۲۲ بود که همکاری های دو کشور را در حوزه های انرژی، صنعت، کشاورزی، آموزش و فناوری وارد مرحله جدیدی کرد. نیکلاس مادورو، رئیس جمهور ونزوئلا، این سند را «دستاورد تاریخی» توصیف کرده که عزم مشترک دو کشور برای مقابله با نظم تک قطبی جهانی را نشان می داد.
ابعاد چند گانه همکاری
این اتحاد استراتژیک در سه بعد اصلی اقتصادی، نظامی و دیپلماتیک تجلی یافته است. در بعد اقتصادی، ایران با ارسال محموله‌های بنزین، ارائه خدمات فنی و مهندسی برای نوسازی پالایشگاه‌ها و اجرای مبادلات نفتی غیردلاری، نقش حیاتی در شکست تحریم‌های آمریکا علیه ونزوئلا ایفا کرده است. براساس تحلیل‌های اقتصادی، این همکاری‌ها موجب شد تولید ناخالص داخلی ونزوئلا از منفی ۶.۲ درصد در سال ۲۰۲۰ به مثبت ۶.۵ درصد در سال ۲۰۲۳ افزایش یابد.
در بعد نظامی، انتقال فناوری های نا متقارن ایرانی از جمله پهپاد های ساخت داخل و قایق های تندروی تهاجمی به ونزوئلا، توان دفاعی این کشور را در برابر تهدیدات احتمالی آمریکا تقویت کرده است. این همکاری‌ها از سوی ناظران غربی به عنوان تلاش ایران برای ایجاد «نیروی مقاومت در حوزه کارائیب» تفسیر شده که می تواند برتری دریایی سنتی آمریکا در منطقه را به چالش بکشد.
در عرصه دیپلماتیک، ایران با حمایت مستمر از دولت مادورو در نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل و گروه BRICS، مانع از موفقیت سیاست «تغییر رژیم» مورد نظر واشنگتن شده است. همچنین فعالیت های نرم‌افزاری و فرهنگی ایران در ونزوئلا، زمینه های نفوذ ایدئولوژیک الگوی «مقاومت» ایرانی را در میان نخبگان و مردم این کشور فراهم کرده است.
واکنش ها و راهبردهای مقابله ای ایالات متحده
در مقابل این چالش راهبردی، ایالات متحده پنج راهبرد اصلی را در پیش گرفته است:
• رصد و خنثی سازی تحرکات دیپلماتیک ونزوئلا در صحنه بین المللی
• ممانعت از گسترش مدل انقلاب اسلامی در منطقه آمریکای جنوبی و حوزه کارائیب
• تقویت دیپلماسی عمومی و حمایت همه جانبه از گروه ها و جریانات مخالف دولت مادورو
• تداوم تحریم های تسلیحاتی علیه ایران برای جلوگیری از صدور سلاح به نیمکره غربی
• پیگیری سیاست براندازی دولت مادورو از طریق تهدید نظامی
راهبردهای آینده محور مقاومت
برای تثبیت و تقویت این اتحاد در برابر فشارهای فزاینده آمریکا، محور مقاومت می‌تواند راهبردهای زیر را دنبال کند:
• تنوع بخشی اقتصادی: گسترش همکاری ها به بخش های غیرنفتی مانند کشاورزی، فناوری سبز و انرژی های تجدید پذیر که ضمن کاهش وابستگی ونزوئلا به نفت، انتقادات بین المللی را نیز کاهش می‌دهد.
• تقویت دیپلماسی نرم: ارائه بورسیه های تحصیلی، کمک های پزشکی و توسعه مراکز فرهنگی که تصویر ایران را در میان مردم ونزوئلا بهبود بخشیده و خطر درگیری مستقیم با آمریکا را کاهش می دهد.
• همکاری زیست محیطی: استانداردسازی و نوسازی پالایشگاه های ونزوئلا برای کاهش آلودگی های زیست محیطی که به ابزاری برای فشار بین المللی تبدیل شده‌اند.
• تعامل با بازیگران منطقه ای: توسعه همکاری با کشورهای مؤثر منطقه مانند برزیل، کلمبیا و کوبا برای ایجاد ائتلاف‌های گسترده‌تر در مقابل فشارهای آمریکا.
جمع‌بندی
اتحاد استراتژیک ایران و ونزوئلا نمونه‌ای موفق از همکاری جنوب ـ جنوب در تقابل با هژمونی سنتی ایالات متحده در آمریکای لاتین محسوب می‌شود. این اتحاد نه تنها دکترین مونروئه را به چالش کشیده، بلکه در عمل گامی در جهت شکل دهی به نظم چند قطبی در نظام بین الملل برداشته است امری که باعث ایجاد حساسیت شدید ایالات متحده شده است با این حال، تداوم و موفقیت این همکاری به مدیریت چالش‌های داخلی ونزوئلا، کاهش پیامدهای زیست محیطی و توانایی در جلوگیری از واکنش‌های تهاجمی‌تر ایالات متحده از جمله لشگر کشی و براندازی نظام مادورو بستگی خواهد داشت. تمرکز بر دیپلماسی نرم و همکاری های توسعه محور می تواند به تثبیت پایدار نفوذ ایران در نیمکره غربی بینجامد.
* کارشناس روابط بین الملل
۲۱۲/۴۲
