همشهری آنلاین – آرش نهاوندی: خون بند ناف که تا همین چند سال پیش به عنوان دورریز و زباله‌های زایمانی در نظر گرفته می‌شد، امروز به یک فرصت نجات بخش برای درمان برخی بیماری‌ها بدل شده است. بیماری‌های که درباره برخی از آنها هیچ امیدی به درمان نبود اما حالا متخصصان ایرانی تاکید می‌کنند که با این دستاورد مهم در کشورها حتی می‌توان بهبودی نسبی کودکان فلج مغزی را هم رقم زد. درباره این دستاورد مرتضی ضرابی، مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان در تلویزیون اینترنتی همشهری به نکات جالبی اشاره می‌کند، از جمله رتبه‌های برتر ایران در سطح جهانی و در اختیار داشتن محصولاتی بومی که در کشورهای توسعه‌یافته تولید و عرضه می‌شود. بخش‌هایی از این گفتگو را در ادامه بخوانید و فیلم کامل را هم از این لینک مشاهده کنید. [تندرستی؛ ایران، پیشتاز درمان با سلول‌های بنیادی]
اهمیت خون بند ناف
به گفته ضرابی بند ناف و جفت یک مجرای ارتباطی بین مادر و جنین است که طی دوران بارداری و وظیفه انتقال مواد غذایی و اکسیژن را به عهده دارد. خونی که در بند ناف و جفت جریان دارد مملو از سلول‌های بنیادی است که بعد از تولد نوزاد دور ریخته می‌شد. بررسی‌ها نشان داد که این خون مملو از سلول‌های بنیادی است و اگر جمع آوری کنیم منبعی ارزشمند برای کسانی است که نیاز به پیوند سلول‌های بنیادی دارند و می‌توان در درمان بیماری‌های بدخیم به ویژه با منشا خونی استفاده کرد. از جمله بیماری تالاسمی، انواع سرطان‌های خون و بیماری نقص سیستم ایمنی.
مسیر دسترسی به منبعی ارزشمند
او به تاریخچه ذخیره خون بند ناف به‌عنوان یک منبع ارزشمند سلول‌های بنیادی و دستاوردهای استفاده از این منبع اشاره کرد و گفت: در سال ۱۳۸۱ موضوع سلول‌های بنیادی در دنیا به‌عنوان دانشی نوین و به‌روز مطرح شد. مرحوم دکتر کاظمی‌آشتیانی، که در آن زمان ریاست پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی را بر عهده داشت، با توجه به رصدهای انجام‌شده در سطح جهانی، محققانی را مأمور کسب این دانش کرد. فرصت‌های مطالعاتی فراهم شد و در مدت کوتاهی محققان توانستند به دستاوردهای مهمی در این زمینه دست پیدا کنند.
ضرابی با بیان این که مشخص شد سلول‌های بنیادی و دانش مربوط به آنها می‌تواند در آینده پزشکی نقشی اساسی ایفا کند، ادامه داد: سلول‌های بنیادی در اصل سلول‌های اولیه و مادر هستند که منشأ تولید سایر سلول‌های بدن به شمار می‌روند. اگر این سلول‌ها جایگزین سلول‌های آسیب‌دیده در بافت‌ها شوند، می‌توان امید داشت که به بهبود بیماری‌ها کمک کنند. با همین ایده، این مسیر آغاز و آگاهی ایجادشده، شروع فعالیت‌های پژوهشگاه رویان در حوزه سلول‌های بنیادی را رقم زد. رویان فعالیت خود را با درمان ناباروری آغاز کرد و از آنجا که در این مسیر با جنین و سلول‌های جنینی سروکار داشت، این دانش در مجموعه رویان گسترش یافت.
بزرگ‌ترین ذخیره سلول‌های بنیادی در منطقه
مدیرعامل بانک خون بند ناف درباره آغاز به کار با خون بند ناف هم بیان کرد: در آن زمان، همواره به‌دنبال منابع قابل دسترس سلول‌های بنیادی بودند. پس از تحقیقات مشخص شد یکی از منابعی که در ظاهر دورریختنی است اما قابلیت بهره‌برداری دارد، خون بند ناف است. بنابراین نخستین گام با ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بند ناف برداشته شد. این فعالیت به‌تدریج توسعه یافت و امروزه شاهد هستید که ما بزرگ‌ترین ذخیره سلول‌های بنیادی در منطقه را با ذخیره‌سازی بیش از ۲۵۰ هزار نمونه خون بند ناف فراهم کرده‌ایم. این نمونه‌ها از سراسر کشور جمع‌آوری شده‌اند.
این مسئول تاکید کرد: آغاز کار به‌این شکل بود که به دنبال منابع سلول‌های بنیادی بودیم و خون بند ناف منبعی قابل دسترس محسوب می‌شد. اما امروز نوید می‌دهم که نه‌تنها بر منبع سلول‌های بنیادی خون بند ناف بلکه تقریباً بر همه منابع سلول‌های بنیادی که امکان جداسازی سلولی از آنها وجود دارد -از جمله مغز استخوان، خون محیطی، بافت چربی، حتی پالپ دندان شیری کودکان و دندان عقل، و نیز بافت بند ناف- فعالیت می‌کنیم. نکته مهم این که هر یک از این بافت‌ها سلول بنیادی خاص خود را دارند که جداسازی می‌شوند و در نتیجه امروز ما یک بانک جامع سلول‌های بنیادی در پژوهشگاه رویان در اختیار داریم.
جایگاه برتر در جهان
ضرابی درباره جایگاه جهانی ایران با داشتن این بانک قوی سلول‌های بنیادی بیان کرد: زمانی که وارد بحث دانش سلول‌های بنیادی می‌شویم، منظور چندین مرحله دانشی است که کنار هم قرار گرفته و کاربردی شدن این سلول‌ها را ممکن می‌سازد. یکی از این مراحل، توانایی جداسازی سلول‌های بنیادی از منابع مختلف است؛ اتفاقی که در مجموعه رویان محقق شده است. مرحله بعدی، توانایی تمایز دادن این سلول‌ها به سلول‌های تخصصی دیگر است. برای مثال ما سلول‌های بنیادی جنینی را به سلول‌های قلبی تبدیل کردیم؛ سلول‌هایی که در آزمایشگاه نشان داده شد دارای ضربان هستند و این موضوع کاملاً قابل مشاهده بوده است. یا اینکه سلول بنیادی به سلول غضروفی، سلول عصبی یا انواع دیگر سلول‌ها تبدیل شده است. این نیز بخشی از دانش فنی موجود در کشور است. بخشی از دانش فنی سلول‌های بنیادی هم مربوط به ذخیره‌سازی آن‌هاست. اینکه بتوان این سلول‌ها را برای مدت طولانی نگهداری و حفظ کرد. در نهایت، مرحله مهم دیگر استفاده درمانی از سلول‌های تمایز یافته است.
به گفته این مسئول ایران در زمینه ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی، از نظر حجم ذخیره در سطح منطقه در زمره سه کشور برتر -در کنار امارات متحده عربی و عربستان سعودی- قرار دارد. در سطح جهانی نیز، بر اساس تقسیم‌بندی بانک‌های خون بند ناف، کشورهایی که بیش از ۴۰۰ هزار نمونه دارند در رتبه اول، کشورهایی با ۱۰۰ تا ۴۰۰ هزار نمونه در رتبه دوم و کشورهای دارای کمتر از ۱۰۰ هزار نمونه در رتبه سوم قرار می‌گیرند. ایران از نظر تعداد نمونه‌های ذخیره‌شده، با ۲۵۰ هزار نمونه در رتبه دوم جهانی قرار دارد.
البته او تاکید کرد: رویان تنها به ذخیره‌سازی خون بند ناف محدود نشده بلکه علاوه بر این حوزه، وارد عرصه پژوهش و درمان با استفاده از سلول‌های بنیادی نیز شده است.
در مسیر درمان فلج مغزی
او درباره تاریخچه درمان کودکان مبتلا به فلج مغزی با استفاده از سلول‌های بنیادی هم توضیح داد: هدف اصلی ما در بحث سلول‌های بنیادی این است که بتوانیم از این سلول‌ها برای درمان استفاده کنیم. اگر سلول‌های بنیادی صرفاً ذخیره‌سازی شوند، چندان کاربردی نخواهند بود. هدف این است که سلولی که از منابع مختلف—مانند خون بند ناف یا پالپ دندان—به‌دست می‌آید، پس از تمایز به سلول تخصصی مناسب، برای درمان مورد استفاده قرار گیرد. برای مثال، سلول‌های بنیادی پالپ دندان تمایل خوبی به تمایز به سلول‌های عصبی دارند، بنابراین به نظر می‌رسد در بیماری‌های عصبی قابل استفاده باشند. یا سلول‌های بنیادی بافت بند ناف به‌خوبی به غضروف و استخوان تبدیل می‌شوند؛ ازاین‌رو در درمان آرتروز از آنها استفاده می‌کنیم.
البته به گفته این مسئول استفاده درمانی از سلول‌های بنیادی کار ساده‌ای نیست و در توضیح بیشتر بیان کرد: دارویی که مصرف می‌کنید از طریق کبد و کلیه دفع می‌شود، اما سلولی که به بدن تزریق می‌شود باید در عضو هدف قرار بگیرد، در همان‌جا شروع به فعالیت کند، آسیبی ایجاد نکند و تبدیل به سلول سرطانی نشود. به همین دلیل، فاصله میان دستیابی به سلول بنیادی تا کاربرد درمانی آن بسیار طولانی است. معمولاً ۸ تا ۱۰ سال طول می‌کشد تا سلولی که شناسایی شده، اثبات شود که برای درمان یک بیماری مؤثر و قابل استفاده است. قوانین مربوط به این حوزه نیز در همه کشورها سخت‌گیرانه است؛ در ایران هم همین‌گونه است.
او درباره روند کارآزمایی بالینی درمان فلج مغزی با سلول‌های بنیادی روی کودکان هم عنوان کرد: با همکاری بیمارستان طبی کودک، این کار برای ۱۵۰ کودک ۴ تا ۱۴ ساله که درجات مختلفی از فلج مغزی اسپاستیک داشتند آغاز شد. طرحی که بزرگ‌ترین کارآزمایی بالینی در حوزه اطفال در تاریخ کشور ما به شمار می‌رود. برای این کودکان بیش از ۵۰۰ تزریق انجام شد؛ یعنی ممکن بود یک کودک چندین بار تزریق دریافت کند. نکته مهم این بود که همه تزریق‌ها به‌صورت داخل نخاعی انجام شد.
به گفته ضرابی فازهای یک و دو این طرح با موفقیت انجام شد و هیچ عارضه‌ای نداشت. این مهم‌ترین نتیجه مثبت بود، زیرا نشان می‌داد سلول‌های بند ناف -به دلیل عدم بلوغ کامل- ایمنی دارند و می‌توانند درجات قابل توجهی از اثر بخشی را هم ایجاد کنند.
ضرابی تاکید کرد: این کودکان درجات مختلفی از ناتوانی داشتند از جمله مشکلات توانایی عضلانی، بلع، تکلم و بینایی. سن نیز در نتایج بسیار مؤثر بود. یعنی هر چه سن پایین‌تر باشد، اثربخشی تزریق بیشتر است. نکته دیگر تعداد دفعات تزریق است که در دنیا نیز این کار انجام شده و گاهی تا ۵ تزریق برای بیماران در نظر گرفته‌اند. بسته به شدت عارضه و سن کودک، تعداد دفعات تزریق تغییر می‌کرد. در کارآزمایی ما دختربچه‌ای ۴ ساله که تنها توانایی خزیدن داشت، پس از چهار بار تزریق، اکنون با واکر راه می‌رود. درباره یک کودک هم بلع او به طور قابل توجهی بهتر شد و از مصرف تنها مایعات به خوردن غذاهای نیمه‌جامد رسید. برخی کودکان تکلم و یادگیری‌شان بهتر شد و بیشترین تأثیر روی توناسیته و حرکات دست و پا مشاهده شد. این پیشرفت‌ها ما را به این نتیجه رساند که سلول‌های بنیادی بند ناف علاوه بر ایمن‌بودن، اثر بخشی قابل توجهی نیز دارند.
این مسئول با تاکید بر این که نتایج این طرح در یک متاآنالیز بزرگ که در استرالیا در حال انجام بود نیز مورد استفاده قرار گرفت و داده‌های ایران در قالب یک پروتکل معتبر علمی منتشر شد، عنوان کرد: ما جزو معدود کشورهایی هستیم که توانسته‌ایم این کار را به مرحله‌ای برسانیم که اکنون به ارائه خدمات درمانی نزدیک شده‌ایم. به نظر می‌رسد با تأیید نهایی این کارآزمایی، بتوانیم در آینده‌ای نزدیک سلول‌درمانی را برای کودکان مبتلا به فلج مغزی به‌عنوان یک روش درمانی ارائه کنیم. این اتفاق بسیار بزرگ و ارزشمند است. البته انتظار نداریم که با تزریق سلول، بیمار کاملاً به زندگی عادی بازگردد. اما همین که بتوانیم بخشی از ناتوانی‌ها را کاهش دهیم و کودک بتواند کارهایی را انجام دهد که پیش از آن قادر به انجامشان نبوده، بسیار مهم و امیدبخش است.
ضرورت ذخیره‌سازی خون بند ناف و ضمایم زایمانی
ضرابی درباره ضرورت ذخیره‌سازی خون بند ناف و ضمایم زایمانی در زمان تولد نوزاد گفت: ما دو موضوع داریم؛ یکی «بانک خون بند ناف» و دیگری «بانک ضمایم زایمانی». خون بند ناف بلافاصله پس از تولد نوزاد جمع‌آوری می‌شود و تنها سه تا پنج دقیقه برای برداشت آن فرصت وجود دارد. در غیر این صورت خون لخته شده و دیگر قابل استفاده نخواهد بود. خانواده‌هایی که در آستانه تولد فرزند هستند، در صورت تمایل می‌توانند از خدمات ذخیره‌سازی خون بند ناف در رویان بهره‌مند شوند.
به گفته ضرابی، در تمام استانها، نمایندگی‌های رویان در بیمارستان‌ها فعال هستند. نکته مهم این است که خانواده‌ها پیش از زایمان ثبت‌نام کرده باشند تا روند جمع‌آوری به‌درستی انجام شود. با این حال، در برخی بیمارستان‌ها کارشناس مقیم حضور دارد و حتی اگر خانواده در لحظه زایمان تصمیم بگیرد، در برخی موارد امکان ذخیره‌سازی مهیا است. البته بهتر است هماهنگی‌ها از قبل انجام شود.
او تاکید کرد: ما به تمام خانواده‌ها توصیه می‌کنیم از فرصت ذخیره‌سازی خون بند ناف استفاده کنند. چنان‌که سازمان جهانی بهداشت نیز توصیه می‌کند هر خانواده یک ذخیره سلولی برای خود داشته باشد. به‌خصوص در مواردی که احتمال استفاده از سلول‌های بنیادی خون‌ساز وجود دارد، این موضوع اهمیت بیشتری خواهد داشت. چون در پیوند سلول‌های بنیادی، دهنده و گیرنده باید از نظر ژنتیکی تا حدی با هم سازگار باشند.
به‌گفته این مسئول، این سازگاری می‌تواند در میان اعضای خانواده یا حتی خارج از خانواده وجود داشته باشد. برای نمونه، در درمان برخی سرطان‌ها معمولاً از والدین یا خواهر و برادر بیمار نمونه‌گیری می‌شود. خون بند ناف نیز همان ویژگی سازگاری ژنتیکی را دارد. به همین دلیل است که ذخیره‌سازی آن، به‌ویژه در خانواده‌هایی که فرزند مبتلا به بیماری‌های ژنتیکی یا خونی دارند، اهمیت بالایی دارد.
به گفته ضرابی بسیاری از پیوندهایی که تاکنون انجام شده، از نوع «پیوند خواهر و برادری» بوده. در مواردی هم مادر برای داشتن یک فرزند سالم مجدداً باردار شده و خون بند ناف نوزاد تازه متولد شده با کودک بیمار سازگار بوده است.
هزینه‌ها و انواع بانک خون بند ناف
ضرابی درباره هزینه‌ها و خدمات مرتبط با ذخیره‌سازی خون بند ناف گفت: در رویان دو نوع بانک وجود دارد، عمومی و خصوصی. در بخش عمومی خانواده‌ها می‌توانند خون بند ناف نوزاد خود را اهدا کنند. هیچ هزینه‌ای پرداخت نمی‌شود و نمونه در اختیار بانک عمومی قرار می‌گیرد. اگر بیماری به سلول بنیادی نیاز داشته باشد و نمونه از نظر ژنتیکی تطبیق داشته باشد، آن نمونه برای پیوند استفاده می‌شود.
او درباره بانک خصوصی هم توضیح می‌دهد: در این مدل، خانواده هزینه پرداخت می‌کند، قراردادی منعقد می‌شود و نمونه به‌طور اختصاصی برای همان خانواده نگهداری می‌شود. هزینه اولیه حدود ۱۶ میلیون تومان و سالانه ۷۵۰ هزار تومان هزینه شاژر پرداخت می‌شود. در هر دو حالت نمونه‌ها در نیتروژن مایع با دمای منفی ۱۹۶ درجه سانتی‌گراد فریز می‌شوند و از نظر علمی می‌توان آنها را برای مدت طولانی حفظ کرد. طبق استانداردهای فعلی، این نمونه‌ها تا ۲۵ سال قابل نگهداری هستند؛ زیرا تجربه جهانی ذخیره‌سازی اکنون وارد دهه سوم شده است.
ضرابی درباره سازوکار اهدای نمونه‌های خصوصی بیان کرد: حدود ۳۵ درصد نمونه‌های بانک خصوصی، اهدایی هستند. یعنی خانواده با رضایت‌نامه کتبی اعلام می‌کند که اگر روزی بیماری نیاز به سلول بنیادی داشت و نمونه خانوادگی آنها سازگار بود، حاضر به اهدای آن است. اگر نمونه تطبیقی وجود نداشته باشد بیمار باید منتظر بماند. اکنون می‌دانیم که بیش از ۷۰ درصد بیماران ممکن است دهنده مناسب پیدا نکنند به همین دلیل هرچه تعداد ذخیره‌های سلولی بیشتر شود، احتمال یافتن نمونه سازگار نیز افزایش پیدا می‌کند.
افزایش آگاهی عمومی و ظرفیت ذخیره‌سازی
در پاسخ به این سوال که آیا با افزایش اطلاع‌رسانی، امکان استفاده بیشتر خانواده‌ها از این خدمات فراهم می‌شود، ضرابی بیان کرد: در حال حاضر تنها ۳ تا ۴ درصد تولدها منجر به جمع‌آوری خون بند ناف می‌شود. اگرچه این نسبت در مقایسه با بسیاری از کشورها قابل قبول است، اما همچنان ظرفیت توسعه قابل توجهی وجود دارد.
البته به گفته مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان تلاش برای توسعه اطلاع‌رسانی انجام شده است. به‌ویژه در مراکزی که مادران باردار مراجعه می‌کنند و در میان خانواده‌هایی که فرزند مبتلا به بیماری دارند. در پارک علم و فناوری پردیس هم زیرساختی فراهم شده که امکان ذخیره‌سازی تا ۵۰۰ هزار نمونه را می‌دهد. بنابراین محدودیت عمده‌ای از نظر ظرفیت وجود ندارد، هرچند برخی تجهیزات خاص هنوز محدودیت‌هایی ایجاد می‌کنند. او تاکید کرد: امسال چند تجهیز مهم و استراتژیک در داخل کشور تولید شده که وابستگی ما به تجهیزات برودتی خارجی را کاهش می‌دهد.
ضمایم زایمانی هم مهم است
ضرابی درباره ضمایم زایمانی هم بیان کرد: به تمام موادی که پس از تولد نوزاد از رحم خارج می‌شوند، ضمایم زایمانی گفته می‌شود، شامل خون بند ناف، بافت بند ناف (همان بخشی که بعد از تولد قطع می‌شود)، پرده‌های جنینی (پرده‌هایی که جنین را در رحم احاطه کرده‌اند)، مایع جنینی (مایعی که جنین در آن غوطه‌ور است)، جفت (که به رحم چسبیده) و بند ناف متصل به جنین است. این مواد معمولاً به عنوان ضایعات بیولوژیک دور ریخته می‌شوند، اما بررسی‌ها نشان داده که این ضایعات در واقع منابع ارزشمند پزشکی هستند. هر یک از این ضمایم، در صورت فرآوری مناسب، کاربردهای گسترده‌ای دارند.
به گفته ضرایبی اکنون سلول‌های بنیادی خون بند ناف جداسازی می‌شوند. بافت بند ناف نیز حاوی نوع دیگری از سلول‌های بنیادی به نام سلول‌های بنیادی مزانشیمی است که در درمان بیماری‌های غیرخونی استفاده می‌شوند از جمله فلج مغزی، اوتیسم، سکته‌های قلبی و مغزی و بیماری‌های ریوی و کووید که ریه را درگیر کرده باشد. این سلول‌ها قدرت تکثیر بسیار بالایی دارند. به طور مثال در طرح درمان فلج مغزی هر بافت بند ناف برای ۲۰ بیمار مورد استفاده قرار گرفت. همچنین بافت بند ناف دارای عروق است که پس از فرآوری، امکان استفاده در پیوند عروق را دارد.
محصولات تولید شده از ضمایم زایمانی
پرده جنینی اولین محصول ضایعات زایمانی بود که مجوز گرفت و وارد بازار شد. ضرابی با بیان این مطلب عنوان کرد: این پرده پس از فرآوری به عنوان زخم‌پوش در درمان سوختگی‌ها و زخم‌های دیابتی استفاده می‌شود و تحت برند «آمیکر» به بازار عرضه شد. این محصول اکنون در مراکز سوختگی و درمان پای دیابتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و اثر بخشی آن بسیار خوب گزارش شده است. این محصول پیشتر با هزینه بالایی وارد کشور می‌شد، اما اکنون امکان صادرات آن به کشورهای همسایه نیز فراهم است. با این حال، ظرفیت تولید هنوز محدود است و نیاز داخلی به طور کامل تأمین نمی‌شود.
او تاکید کرد: خود جفت هم عضوی اعجاب‌انگیز و حاوی فاکتورهای متعدد تأثیرگذار است که نیاز به بررسی دقیق دارد. جفت پس از فرآوری، فاکتورهای مختلفی از آن استخراج می‌شود که می‌توانند در حوزه‌های دارویی، محصولات آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار بگیرد. پیش‌بینی می‌شود که نزدیک به ۲۰ محصول مختلف از این ضمایم دورریختنی استخراج شود.
بیشتر بخوانید:
راه‌اندازی اولین پالایشگاه زیست‌پزشکی جهان
ضرابی از تاسیس اولین پالایشگاه زیست‌پزشکی رویان هم خبر داد و گفت: این پالایشگاه در پارک علم و فناوری پردیس در هفته پژوهش یعنی هفته آخر آذر در افتتاح خواهد شد. پیش‌بینی ما این است که بتوانیم حجم قابل توجهی از ضمایم زایمانی را در این پالایشگاه فرآوری و هم امکان مصرف داخلی و هم صادرات محصولات را فراهم کنیم.
او ادامه داد: در دنیا مدل‌های مختلفی برای فرآوری ضمایم زایمانی وجود دارد، اما اغلب روی یک یا دو محصول تمرکز شده است. مثلاً فقط روی بافت بند ناف یا پرده جنینی. در حالی که هدف ما ایجاد یک مجموعه جامع است که همه این ضمایم شامل خون بند ناف، بافت بند ناف، پرده و مایع جنینی و جفت را در یک پالایشگاه فرآوری کند. این اقدام تقریباً در سطح جهان بی‌سابقه است.
ضرابی درباره ظرفیت تولید هم بیان کرد: در فاز اول پیش‌بینی شده که ۵ تا ۷ محصول تولید شود، اما انتظار داریم طی دو سال آینده تا ۲۰ محصول از ضمایم زایمانی استحصال شود. در ضمایم زایمانی یا سلول‌ها جدا می‌شوند یا بافت‌ها. بافت‌ها مانند پرده آمنیوتیک یا جنینی هستند که از آنها زخم‌پوش تولید می‌شود. این محصولات در اشکال مختلف ارائه می‌شوند؛ بخشی به صورت پرده برای پوشش زخم، بخشی به صورت پودر برای درمان زخم‌های عمقی.
استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها
به گفته مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان، عمده استفاده سلولی مربوط به سلول‌های بنیادی است. اکنون کارآزمایی بالینی سلول‌های بنیادی در فلج مغزی انجام شده و امیدواریم خدمات آن به زودی آغاز شود. یکی از کاربردهای دیگر هم درمان آرتروز است. سلول بنیادی بند ناف تحت برند وارتوسل، با همکاری شرکت سل تک فارمد تولید شده و اولین محصول سلولی است که اجازه درمان در بیماری‌های ارتوپدی را دارد. این سلول‌ها در بیماران مبتلا به آرتروز شدید زانو و شانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ضرابی تأکید کرد: ایران در کارآزمایی‌های بالینی از دنیا عقب نیست و بسیاری از پروژه‌های مشابه جهانی در کشور شبیه‌سازی شده‌اند. در برخی زمینه‌ها، ممکن است حتی زودتر به نتایج برسیم. کارآزمایی‌های بالینی در بیماری‌های ریوی، دیابت نوع یک کودکان و سکته‌های مغزی نیز در مراحل اولیه در حال انجام است و نیازمند زمان برای اثبات اثربخشی هستند.
