به گزارش همشهری آنلاین، این ساز اختصاص به روابط و معیشت دامپروران داشته و نغمات مربوط به آن بازگوکننده مجموعه روابط و سازوکار معیشتی چوپانان و نیز آرمان‌ها و حرمان‌های آنان است. قدیمی‌ترین نغمات مربوط به این ساز مانند «سلک حال» اختصاص به جابه‌جایی، چرا و وصف دام دارد. بعدها برخی نغمات و قطعات مربوط به رپرتوار سرنا و قطعات موسیقی مراسمی مانند «رقص مقوم» و یا برخی الحان و نغمات آوازی همچون «کتولی» و «کل‌حال» نیز به مجموعه نغمات این ساز افزوده شدند.
سماحال، کشتی مقوم، بورسری، کمرسری، کل‌حال، نقرسری، سلک‌حال، چراغ‌حال، مش‌حال (میش‌حال)، تریکه‌سری، جلویی، رقصی(رقص مقوم)، غریبی، همه ره بُردن، یاغی بورده، کردِ حال (چپون‌حال) امیری، کتولی، و گروهی از ترانه‌ها و ریزمقام‌ها مهم‌ترین نغماتی‌است که با این ساز نواخته می‌شود.
جایگاه تاریخی ـ اجتماعی للـه‌وا
قطعات قدیمی و اصیل این ساز عموماً از نگرشی طبیعت‌گرایانه برخوردارند. در جای‌جای ادبیات و فرهنگ شفاهی مازندران نام این ساز به چشم می‌خورد و از موارد کاربرد و اهمیت آن یاد می‌شود.
مه یار اگه چپون نیه، من ونه خنه نشومبه (یارم اگر چوپان نباشد به خانه‌اش نمی‌روم)
ونه للـه چل مقوم نیه، من ونه خنه نشومبه (اگر للـه‌وای او چهل مقام نباشد (ننوازد) به خانه‌اش نمی‌روم)
للـه‌وا در ابتدا سازی مطلقاً چوپانی و واسطه ارتباط گالش‌ها و چوپان‌ها با احشام و طبیعت بود. بعدها این ساز در اعیاد، جشن‌ها، عروسی‌ها و مراسم‌هایی از این دست مورد استفاده قرار گرفت. مورد ویژه استفاده از این ساز هنگامی است که کسی مورد حمله پلنگ، ببر و یا گرگ قرار می‌گرفت و جراحاتی برمی‌داشت. اعضای خانواده فرد مجروح برای تنها نماندن و یا به خواب نرفتن بیمار از نوازنده للـه‌وا دعوت می‌کردند تا بر بالین فرد مجروح حضور یافته و به صورت مداوم به نواختن ساز بپردازد. این عمل مانع از آن می‌شد تا بیمار به خواب عمیق فرو رفته و دچار کابوس شود.
للـه‌وا هنوز هم از سازهای رایج بومی در سراسر البرز شمالی و جنوبی است و در میان فرهنگ‌های مازندرانی، گیلکی، تالشی، کومشی، طالقانی، الموتی و نیز برخی پاره‌فرهنگ‌های این ناحیه همچون سنگسری، افتری و سرخه‌ای استفاده می‌شود. با این حال تحولات اجتماعی چند دهه گذشته و تغییر ساختار دامپروری سنتی در مازندران این ساز را در معرض منسوخ شدن قرار داده است. از معروف‌ترین نوازندگان معاصر للـه‌وا می‌توان از استاد حسین طیبی، ابوالحسن خوشرو، ارسلان طیبی و نورالله علیزاده نام برد.
آشنایی با ساختمان للـه‌وا
همانگونه که پیشتر توضیح داده شد، «للـه‌وا» اصلی‌ترین ساز موسیقی مازندران و در اصل‌سازی چوپانی است. این ساز از لحاظ ساختار شبیه «نی» سنتی است. سازی بادی، که از دو کلمه «للـه» به معنی «نی» و «وا» به معنی باد تشکیل شده است و این نام‌گذاری به جنس ساز و عامل ارتعاش آن که هواست، اشاره دارد. جنس «للـه‌وا» از ساقه گیاهِ نی و دارای هفت بند و شش گره است که پنج سوراخ آن در جلو و یکی در پشت قرار دارد.
تفاوت آن با نی سنتی این است که دهانه نی به طرف داخل تراشیده شده (برای اینکه به آسانی میان دندان‌ها قرار بگیرد) و یک قطعه فلز یا تلق روی آن قرار می‌گیرد. در حالی که دهانه «للـه‌وا» از طرف خارج تراش خورده تا به راحتی روی گوشه لب قرار گرفته و برای نوازنده ایجاد مزاحمت نکند. معمولاً برای زیبایی در محل گره این ساز نخ یا چرم می‌بندند. للـه‌وا با تکنیک نفس برگردان (دمکش) نواخته می‌شود.
نوازندگان للـه‌وا پیوسته با بافته‌ای از موی بز به نام «تیر» این ساز را تمیز می‌کنند تا ترشحات آب دهان باعث پوسیدگی جداره ساز للـه‌وا نشود، همچنین برای جلوگیری از پوسیده شدن للـه‌وا داخل آن را روغن‌اندود می‌کنند. کنده‌کاری با حرارت(سوخته‌کاری) بر روی جداره‌های للـه‌وا و ایجاد نقوش ساده و هندسی اصلی‌ترین نوع تزیین این ساز است.
شکل دیگری از تزیین للـه‌وا ایجاد روکشی کامل از روده بره بر روی جداره‌های بیرونی این ساز است. به این ترتیب که پس از خشک شدن روده، رنگ مات و چشم‌نوازی در جداره‌های آن ایجاد می‌شود. گاهی نوازندگان با ایجاد برش‌های حلقوی بر روی پوست خشک شده، نقش‌های خاصی را ترسیم می‌کنند. علاوه بر این استفاده از روده گوسفند و پوست ساقه درخت تیس برای پوشاندن گره‌های ساز نیز متداول است.
در گذشته چوپانان با فواصل معینی که به صورت تجربی به‌دست می‌آمد، چهار سوراخ در جلو و یکی در پشت ساز ایجاد می‌کردند. در چنین وضعیتی صدادهی درستی در ساز ایجاد نمی‌شد مگر به صورت اتفاقی، اما بعضی از نوازندگا در اثر تجربه و ممارست فردی، با تغییر محل سوراخ‌ها سازهایی با صدادی صحیح می‌ساختد. نوازندگان ضمن اجرا با دو گونه ساز (از نظر ابعاد) متوجه شدند که ملودی‌هایی را که با ساز نوع اول می‌نوازند، با ساز نوع دوم غیرقابل اجراست. بعدها که شناخت نوازنده‌ها نسبت به موسیقی بیشتر شد، سوراخ چهارم پس از نیم‌پرده فاصله از سوراخ سوم ایجاد شد.
چون ساختمان کلی «للـه‌وا» شبیه «نی» سنتی است، بنابراین اندازه طول و قطر داخلی لبه و انتهای آن مانند نی است، با این تفاوت که (جدای از نحوه تراش لبه ساز) «للـه‌وا» ی هم کوک با «نی» مقداری کوتاه‌تر است. چون نی پس‌از قرار گرفتن میان دندان‌ها مقداری از طول لوله صوتی آن کاهش پیدا می‌کند. (البته به شرط اینکه قطر داخلی و انتها و همچنین فواصل میان سوراخ‌های نی و للـه‌وا کاملاً یکسان باشند).
در گذشته گالشان و چوپانان به دلیل قرار گرفتن در محیط باز جنگل و مراتع و عدم دسترسی به دستگاه‌های تقویت صوتی، از «للـه‌وا» هایی با اندازه‌های کوتاه که قدرت صوتی بیشتری داشته‌اند، استفاده می‌کردند. این نوع از للـه‌واها از صدای قوی‌تری برخوردار است. از طرفی «للـه‌وا» هایی که از طول زیادی برخوردار بودند، ضمن دشوار بودن حمل‌ونقل آن در پی یک اجرای طولانی باعث خستگی نوازنده می‌شدند، بنابراین چوپانان کمتر از سازهای بلند استفاده می‌کردند، چراکه در این حالت عضلات گردن و پنجه‌ها در حالت کشیدگی قرار داشته و قدرت مانور نوازنده به شدت کاهش می‌یابد. در سال‌های اخیر و به دنبال تشکیل ارکسترهایی که سازهای محلی از جمله للـه‌وا در آنها استفاده می‌شود، برای هم‌کوک شدن للـه‌وا با خواننده و دیگر سازهای گروهِ ارکستر، از للـه‌واهایی با قطر بیشتر استفاده می‌شود.
محل رویش و تهیه للـه‌وای مناسب
للـه یا نی در واقع نوعی چوب الیافی است که به طور طبیعی و خودرو در طبیعت می‌روید. این گیاه در شرایط مختلف در اطراف زمین‌های کشاورزی، حواشی کویر، باتلاق‌ها، مرداب‌ها، آب‌بندها و نقاط آبگیر حاشیه رودخانه‌ها به وفور یافت می‌شود. محل رویش نی در فرهنگ فارسی به نیزار شهرت دارد. در اصطلاح بومی (مازندرانی) به محل روئیدن نی «للـه‌جار» می‌گویند (یعنی جایی که «للـه» به صورت انبوه می‌روید). برای بریدن ساقه نی و به منظور ساختن ساز لازم است تا از اره فلزی استفاده شود، زیرا در غیر این صورت ممکن است پوست سطحی نی آسیب دیده و هنگام نواختن، هوا از منافذ چوب‌پنبه‌ای بندهای نی خارج شده و در نتیجه ساز به دست آمده کیفیت مطلوب را برای استفاده از دست بدهد.
از آنجایی که مناسب‌ترین سازها (للـه‌وا) از طولی حدود ۳۰ سانتیمتر برخوردارند، و اینکه (للـه‌وا) مانند نی سنتی باید شامل شش گره و هفت بند باشد، بنابراین اندازه متناسب طول بندها (بین چهار تا پنج سانتیمتر) برای ساختن ساز، مناسب هستند. پس از یافتن نی‌هایی که از بند متناسب برخوردار باشند، ابتدا محل پیش‌بینی شده برای سوراخ‌ها را علامت‌گذاری کرده، سپس به وسیله میله‌ای گداخته سوراخ را ایجاد می‌کنند. سوراخ کردن نی با میله گداخته بهترین شیوه برای ایجاد سوراخ محسوب می‌شود، در غیراین‌صورت به دلیل ایجاد تراشه و ترک‌های ریز و نامرئی در محل سوراخ‌ها، ممکن است نی ساخته‌شده کیفیت مطلوب در صدادهی را نداشته باشد.
منبع: کتاب آموزش للـه‌وا، رضا دیوسالار
